«Ο λόγος εις την ώρα του, πολλούς παράδες κάνει» Λαϊκή παροιμία. Πολλοί ισχυρίζονται πως οι παροιμίες είναι ξεπερασμένες , δε συμβαδίζουν με το πνεύμα της εποχής.
Η ανωτέρω όμως παροιμία επιβεβαιώνει πολλές ιστορικές-θρησκευτικές-λαϊκές φράσεις, οι οποίες λέγονται και σήμερα ακόμα, χωρίς οι ίδιοι που τις λέγουν να γνωρίζουν πότε και γιατί ειπώθηκαν για πρώτη φορά, όπως π.χ. Πάταξον μεν, άκουσον δε, Ουαί υμίν Γραμματείς και /Φαρισαίοι υποκριταί, Μηδένα προ του τέλους μακάριζε, Ηλί Ηλί λαμά σαβαχθανί, Ανδρών επιφανών πάσα γη τάφος, Εδώ και τώρα, Ουαί τοις ηττημένοις, Αρχή άνδρα δείκνυσι και πολλές άλλες.
Θεωρώ ότι καλό είναι να γνωρίζομε την ιστορικότητα των φράσεων αυτών, τις οποίες χρησιμοποιούμε στον γραπτό και προφορικό λόγο μας.
Στο σημερινό μου δημοσίευμα παραθέτω στοιχεία μόνο για τρεις από τις ανωτέρω φράσεις, για να δώσω το ερέθισμα στο αναγνωστικό κοινό να διερευνήσει την προέλευση και άλλων φράσεων.
1. Εδώ και τώρα: Με την επικράτηση του κόμματος της Αλλαγής το 1981 επικράτησε και το σλόγκαν που ειπώθηκε από τον Πρωθυπουργό Ανδρέα Παπανδρέου, χωρίς να γνωρίζει ίσως, ούτε ο ίδιος, ότι η φράση αυτή δεν είναι ελληνική, τη χρησιμοποιούμε όμως μέχρι και σήμερα και θυμόμαστε το ΠΑ.ΣΟ.Κ. και τον Ανδρέα με τα θετικά και τα αρνητικά του.
Πρέπει να γνωρίζομε όμως ότι ο Francois Mitterand έχει συγγράψει βιβλίο με τον τίτλο: “Ici et maintenant” που έχει εκδοθεί από τον οίκο Fayard το έτος 1980, προ της ανάληψης της εξουσίας από το ΠΑ.ΣΟ.Κ. Το σύνθημα όμως αυτό ο Mitterand το είχε δανειστεί από τους Γάλλους φοιτητές που το χρησιμοποίησαν το 1968.
Η ιστορία όμως του συνθήματος είναι πολύ παλιά. Όταν ο βασιλιάς της Συρίας Αντίοχος ο Δ΄, ο επικαλούμενος Επιφανής (175-164 π.Χ.) απειλούσε με κατάληψη ολόκληρη την Αίγυπτο, απεσταλμένος της Ρωμαϊκής Συγκλήτου του ενεχείρισε μήνυμα με το οποίο τον καλούσε να εγκαταλείψει τα εδάφη που κατέλαβε. Ο Αντίοχος ζήτησε προθεσμία για να απαντήσει και τότε ο απεσταλμένος της Ρώμης ζωγράφισε με το σπαθί του κύκλο στην άμμο γύρω από τον Αντίοχο και του είπε: «Εδώ και τώρα!!» “Hic et nunc”.
2. Ουαί τοις ηττημένοις: Ιστορική λατινογενής φράση
Η φράση αυτή δεν ειπώθηκε από τους προγόνους μας, ούτε στη χώρα μας.
Το έτος 390 π.Χ. ο στρατηγός των Γαλατών Βρέννος κατέλαβε και λεηλάτησε τη Ρώμη, Κατά τη ρωμαϊκή παράδοση οι κάτοικοι τράπηκαν σε φυγή, εκτός από ογδόντα συγκλητικούς, που παρέμειναν στη θέση τους αναμένοντας τον θάνατο, και εκτός από τη νεότητα των πατρικίων που κατέφυγε στο Καπιτώλιο.
Οι Γαλάτες πολιόρκησαν το φρούριο. Ύστερα από πολιορκία επτά μηνών και κάτω από την πίεση των στερήσεων και της πείνας, οι ευρισκόμενοι μέσα στο κτίριο ζήτησαν συνθηκολόγηση, στην οποία ο Βρέννος συγκατατέθηκε αντί καταβολής χρυσού βάρους χιλίων λιβρών.
Κατά την παράδοση του χρυσού οι Γαλάτες εδολιεύοντο (έκαναν ματσαραγκιές) στο ζύγισμα. Οι Ρωμαίοι διαμαρτυρήθηκαν και τότε ο Βρέννος έβαλε πάνω στη ζυγαριά το σπαθί του και τη ζώνη του και είπε αυτό το παροιμιώδες: “Vae victis” Ουαί τοις ηττημένοις.
Η φράση αυτή έμεινε από τότε και χρησιμοποιείται για να επισημάνει την κατάχρηση της δύναμης του ισχυρού πάνω στον ηττημένο και ανίσχυρο.
3. Αρχή άνδρα δείκνυσι: Το γνωμικό αποδίδεται εις τον Βία τον Πριηνέα. Χρησιμοποιείται από τον Σοφοκλή στην Αντιγόνη, με τον Κρέοντα να υποστηρίζει ότι η εξουσία αποκαλύπτει τον πραγματικό χαρακτήρα του άνδρα.
Η φράση αυτή ειπώθηκα από τον ένδοξο Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα, ο οποίος με την επινόηση της λοξής φάλαγγας νίκησε στα Λεύκτρα το 371 π.Χ. τους θεωρούμενους αήττητους Σπαρτιάτες και ανέδειξε την πατρίδα του ηγεμονία της Ελλάδος. Όταν λοιπόν από φθόνο και για εξευτελισμό εξελέγη από τους Θηβαίους «τελέαρχος» (μικρό αξίωμα της πόλεως), δεν έμεινε στο αξίωμά τούτο αδρανής, αλλά είπε ότι, όχι μόνο η αρχή αναδεικνύει τον άνδρα, αλλά και αντίθετα. Την αρχή ο άνδρας, σε μέγα και σεβαστό αξίωμα προήγαγε την τελεαρχία (αρχή άνδρα δείκνυσιν αλλά και αρχή ανήρ εις μέγα και σεμνόν αξίωμα προήγαγε την τελεαρχίαν) η οποία προηγουμένως δεν ήταν τίποτε άλλο παρά μία στοιχειώδης επιμέλεια στενών δρόμων της πόλεως.
Η αρχή, η εξουσία, αναδύει τα καλύτερα, αλλά μπορεί και τα χειρότερα χαρακτηριστικά του ανθρώπου.
Ας έχουν υπόψη τους πάντοτε οι άρχοντες το αρχαίο γνωμικό: «Του άρχοντα τριών δει μέμνησθαι. Πρώτον ότι ανθρώπων άρχει. Δεύτερον ότι κατά νόμον άρχει και Τρίτον ότι ουκ αεί άρχει». Δυστυχώς αυτά είναι ψιλά γράμματα για τους εκάστοτε άρχοντες, γι’ αυτό και ο απλός λαός τους υπενθυμίζει: Καλοχαιρέτα τους πεζούς, όταν καβαλικέψεις, για να σε χαιρετούν κι αυτοί όντε θα ξεπεζέψεις.
* Ο Πέτρος Πανηγυράκης είναι δάσκαλος
