Στην «καρδιά» του campus του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μερικά μέτρα κάτω από τη γη, ο χρόνος δεν προσδιορίζεται από περιοδικά φυσικά φαινόμενα, αλλά μετράται με τις αισθήσεις. Η μυρωδιά που διαχέεται σε έναν χώρο 1.300 τετραγωνικών μέτρων, στο δεύτερο υπόγειο της Κεντρικής Βιβλιοθήκης, διεγείρει την περιέργεια: Είναι το άρωμα των παλαιών βιβλίων; Είναι μια… ευχάριστη εκδοχή της κλεισούρας; «Ω, ώστε έτσι μυρίζει η ιστορία!», είναι η αναπάντεχη διαπίστωση, καθώς τα κλειδιά μιας αρμαθιάς ξεκλειδώνουν μία μία δεκάδες πύλες στον χωροχρόνο, όπου οι πρωταγωνιστές του 1821 συναντούν τον Louis XIV, ο Όμηρος συναντά τον Χριστιανόπουλο κι ο Wagner τον Τσιτσάνη.
Μπροστά από τα εκατοντάδες ράφια στους δαιδαλώδεις διαδρόμους του υπογείου, όπου φυλάσσονται οι Συλλογές Σπανίων του ΑΠΘ, ανάμεσα σε χιλιάδες βιβλία από τον 15ο αιώνα έως τον 20ό αιώνα, ανάμεσα σε γκραβούρες, λιθογραφίες, χαρακτικά και ιστορικά κειμήλια, κλείνοντας για λίγο τα μάτια διαπιστώνει κανείς -ως άλλος γευσιγνώστης όπου η ανάδευση του κρασιού απελευθερώνει τα αρώματά του- πως η μυρωδιά της περγαμηνής διαφέρει από εκείνη ενός δερματόδετου βιβλίου, ενός χειρογράφου ή μιας φωτογραφίας. Κι έτσι η όσφρηση αποκτά όψη και η ξενάγηση στη βιβλιοθήκη εντυπώνεται στη μνήμη ως μία πρωτόγνωρη εμπειρία. Το ΑΠΘ ως … συλλέκτης παρουσιάζει στο Αθηναϊκό- Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων τις Συλλογές του.
Η Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΒΚΠ-ΑΠΘ) αποτελεί τη μεγαλύτερη πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη και δεύτερη σε μέγεθος στη χώρα μετά την Εθνική Βιβλιοθήκη. Ξεκίνησε να λειτουργεί το 1927 και τον πρώτο πυρήνα της συλλογής της αποτέλεσαν τα βιβλία του πρώην εφόρου της Εθνικής Βιβλιοθήκης Γ. Κωνσταντινίδη, τα βιβλία του Ελληνικού επί Τουρκοκρατίας Γυμνασίου Θεσσαλονίκης και τα βιβλία του Διδασκαλείου Αρρένων. Στη συνέχεια εμπλουτίστηκε με τα βιβλία της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Αθηνών και αργότερα με τη δωρεά βιβλίων από τον Τραπεζούντιο ευεργέτη του Πανεπιστημίου Κ. Κωνσταντινίδη. Στη συλλογή της Βιβλιοθήκης προστέθηκαν ακόμα αρκετά βιβλία που προέρχονταν από ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα που εγκαταλείφθηκαν στην Τουρκία μετά το 1922 και παραδόθηκαν στη Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ από την Επιτροπή Ταμείου Ανταλλαξίμων Περιουσιών.
Ο εμπλουτισμός συνεχίστηκε με αγορές και δωρεές σπουδαίων ιδιωτικών συλλογών, όπως των Νικολάου Πολίτη, Γεωργίου Χατζηδάκη, Αλέξανδρου Σβώλου, Αλέξανδρου Δελμούζου, Αβροτέλη Ελευθερόπουλου, Αλέξανδρου Παπαναστασίου, Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Αλέξανδρου Πάλλη, Παύλου Καλλιγά, Χρυσού Ευελπίδη, Δημοσθένη Στεφανίδη, Παναγιώτη Κονδύλη, Ιωάννη Μάντακα, τη Συλλογή Μακεδονία κ.ά. Το 1963 στις συλλογές της Βιβλιοθήκης προστέθηκε η σημαντικότερη δωρεά, αυτή της ιδιωτικής συλλογής του ομογενούς από την Αίγυπτο, Ιωάννη Τρικόγλου.
«Προσήλωση στον εκπαιδευτικό ρόλο της Βιβλιοθήκης»
Οι συλλογές του Αριστοτελείου εμπλουτίζονται διαρκώς, με πιο πρόσφατες προσθήκες τη Συλλογή & το Αρχείο Κέντρου Μαύρης Θάλασσας και τη Συλλογή Μέγα – Χριστιανόπουλου. Επιπλέον, η ΒΚΠ λαμβάνει μέριμνα για τα τεκμήρια που απαιτούν εξειδικευμένο χειρισμό, όπως τη Χαρτοθήκη σε συνεργασία με το CartoGeoLab ΑΠΘ, τη Φωτοθήκη σε συνεργασία με το Μουσείο Φωτογραφίας, την Πινακοθήκη.
«Με αναπτυγμένη την αυτοσυνείδηση του μεγέθους της και με την αυτάρκεια που τη διακρίνει, η ΒΚΠ-ΑΠΘ αποτελεί πρότυπο ακαδημαϊκής βιβλιοθήκης», δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο πρύτανης του ΑΠΘ, καθηγητής Νίκος Παπαϊωάννου, σημειώνοντας πως το «πανεπιστήμιο- συλλέκτης» δε συνιστά αυτοσκοπό, αλλά «υπηρετεί, ως οφείλει, το άνοιγμά μας στην κοινωνία εκπληρώνοντας τον εκπαιδευτικό και τον ευρύτερο παιδευτικό ρόλο μιας πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης αυτής της αξίας, μέσα από την εκπόνηση διπλωματικών εργασιών, μέσα από την προαγωγή της έρευνας, των συνεργιών, της διεπιστημονικότητας, της καινοτομίας, της δημιουργικής επαναπροσέγγισης των ψηφιακών τεχνολογιών με τις ανθρωπιστικές επιστήμες».
«Διαρκής επένδυση για τη διαφύλαξη»
Η καταλογογράφηση, συντήρηση, ψηφιοποίηση του όγκου των συλλογών, που αντιστοιχεί σε εκατομμύρια τεκμήρια, δεν αποτελεί μόνο υποχρέωση και ηθικό χρέος που ανέλαβε το Πανεπιστήμιο έναντι των δωρητών και της κοινωνίας, αλλά αναδεικνύει ένα πολυσύνθετο έργο, το οποίο απαιτεί διαρκείς επενδύσεις, τόσο στη συντήρηση των χώρων και τη συνεχή αναδιαμόρφωση τους, ώστε τα νέα αρχεία που παραλαμβάνονται να βρίσκουν την κατάλληλη θέση, όσο και στη φροντίδα των ίδιων των τεκμηρίων.
«Για τη διαφύλαξη των πολύτιμων τεκμηρίων πρέπει σε μόνιμη βάση να έχουμε εξασφαλισμένες τις κατάλληλες συνθήκες θερμοκρασίας, υγρασίας, προφανώς μεριμνώντας ιδιαιτέρως για την πυρασφάλεια και κάθε είδους πιθανή έκθεση σε εξωτερικό κίνδυνο», δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η προϊσταμένη διεύθυνσης της ΒΚΠ-ΑΠΘ Κατερίνα Νάστα. Σε ό,τι αφορά τη συντήρηση των τεκμηρίων, ευλόγως δεν χρήζουν όλα των ίδιων παρεμβάσεων.
«Η κιβωτός της μνήμης του ελληνισμού»
«ΟMOΓΕΝΗΣ ΕΔΩΡΗΣΕΝ ΕΙΣ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΝ ΜΕΓΑΛΗΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΝ». Με αυτόν τον τίτλο η πρωινή εφημερίδα της Θεσσαλονίκης «Μακεδονία» στην έβδομη σελίδα δημοσιεύει στις 30.4.1964 την είδηση της δωρεάς του Ιωάννη Τρικόγλου στο ΑΠΘ, σε μικρό μονόστηλο, όπου σημειώνει: «Ο εξ Αιγύπτου ομογενής κ. Ι. Τρικόγλου εδώρησεν εις το πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης βιβλιοθήκην μεγάλης ιστορικής και επιστημονικής αξίας περιέχουσαν βιβλία βάρους δέκα τόνων. Εις την πραγματοποίησιν της δωρεάς αυτής συνετέλεσαν μεγάλως οι τέως υπουργοί κ.κ. Μαυροκορδάτος και Φραγκίστας. Ο πρύτανης και τέως υπουργός κ. Καβαζαράκης εδεξιώθη τον κ. Τρικόγλου, προς τον οποίον εξέφρασε τας θερμάς ευχαριστίας της συγκλήτου, των καθηγητών και του φοιτητικού κόσμου διά την μεγάλην αυτήν δωρεάν».
Η κιβωτός της μνήμης του ελληνισμού, η Τρικόγλειος Βιβλιοθήκη, όπως ο ίδιος την αποκαλεί στην επιστολή της δωρεάς του προς τη Σύγκλητο του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, την οποία οραματιζόταν να ιδρύσει αρχικά στο Κάιρο, κατέληξε στη Θεσσαλονίκη το 1963 χάρη στη στενή προσωπική φιλία ανάμεσα στον Τρικόγλου, έναν χιώτη πολιτικό, τον Μιχαήλ (Μικέ) Μαυρογορδάτο και στον προπρύτανη, πρύτανη και αντιπρύτανη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από το 1953 έως το 1956 Χαράλαμπο Φραγκίστα.
Τα γεγονότα στην Αίγυπτο το 1952 και ο διωγμός με επαπειλούμενη κατάσχεση των περιουσιών των Ελληνοαιγυπτιωτών υπήρξαν η καθοριστική αιτία για τον Τρικόγλου να σκεφτεί τρόπους διάσωσης της ιδιαίτερα σημαντικής του συλλογής, η οποία, εξαιτίας της στενής σχέσης των τριών φίλων, έφτασε τελικά στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης μόλις το 1973-74 όταν και άρχισε η καταγραφή της.
«Την κορωνίδα των συλλογών της ΒΚΠ αποτελεί η Τρικόγλειος Βιβλιοθήκη, όπως ο ίδιος ο δωρητής, Ιωάννης Τρικόγλου, την ονόμασε, σχεδιάζοντας αρχικά να την εγκαταστήσει στο Κάιρο της Αιγύπτου, αλλά τελικά τη δώρησε στο ΑΠΘ το 1963», τόνισε ο πρόεδρος της Επιτροπής ΒΚΠ-ΑΠΘ, καθηγητής Ιωάννης Τζιφόπουλος, σημειώνοντας πως «όπως όλες οι σημαντικές βιβλιοθήκες παγκοσμίως διατηρούν στη συλλογή τους διακριτές κάποιες επώνυμες βιβλιοθήκες, γιατί ξεπερνούν τα στερεότυπα και αναδεικνύουν μια ομοιογενή και συμπαγή συλλεκτική λογική, έτσι και η Τρικόγλειος Βιβλιοθήκη αποτελεί ιδιαίτερη ενότητα, μοναδική για τις συλλογές, όχι μόνο της πανεπιστημιακής ΒΚΠ-ΑΠΘ, αλλά και των άλλων ελληνικών πανεπιστημιακών βιβλιοθηκών».
Η ΒΚΠ-ΑΠΘ κατόρθωσε να ακολουθήσει το διεθνές πρότυπο σύμφωνα και με το πνεύμα του δωρητή, καθώς, όπως πρόσθεσε ο καθηγητής, «η Τρικόγλειος Βιβλιοθήκη αποτελεί τον συνδυασμό, σε μία και μόνη συλλογή ή σε έναν και μόνο φορέα, και Πινακοθήκης και Βιβλιοθήκης και Αρχείου και Μουσείου, αυτό που έχει επικρατήσει στη διεθνή βιβλιογραφία να αποκαλείται με το ακρωνύμιο GLAM –Gallery, Library, Archive, Museum».
«Ένας σπάνιος συλλέκτης»
Ποιος ήταν, όμως, ο μεγάλος δωρητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης; O Iωάννης (Γιάγκος) Τρικόγλου, γεννήθηκε στις 24.1.1888 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και πέθανε στην Αθήνα στις 9.5.1966. Δεύτερης γενιάς Έλληνας της Αιγύπτου έζησε αρχικά στην Αλεξάνδρεια. Αφιέρωσε τη ζωή του στη συλλογή επιλεγμένων σπάνιων βιβλίων, αντικειμένων τέχνης και χαρτών, ενώ διακρίθηκε και στη φωτογραφία. Ταξίδευε συχνά στην Ευρώπη και επισκεπτόταν συστηματικά μεγάλες βιβλιοθήκες και παλαιοβιβλιοπωλεία στο Παρίσι, το Λονδίνο και το Βερολίνο. Ενδιαφερόταν έμπρακτα για το μέλλον της Ελλάδας, είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία του βυζαντινού πολιτισμού και του ελληνισμού, ήταν φιλομαθής, φιλότεχνος, εκλεκτικός βιβλιόφιλος, αλλά και δωρητής του Μουσείου Μπενάκη και της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών για την ολοκλήρωση των κτιριακών εγκαταστάσεών της.
Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αι. ανέπτυξε τη συλλογή του με προσωπική φροντίδα και «δοκιμή» του βιβλίου και του υλικού, αφού φρόντιζε, πριν τα αποκτήσει από τα παλαιοβιβλιοπωλεία, να τα διαβάζει ο ίδιος στις μεγάλες βιβλιοθήκες της Ευρώπης, όπως διαφαίνεται από το προσωπικό του αρχείο. «Η ιδιαιτερότητα του τρόπου με τον οποίο συγκροτήθηκε η Τρικόγλειος Βιβλιοθήκη είναι σπάνια -συνήθως οι συλλέκτες επικεντρώνονται σε ένα αντικείμενο ή είδος υλικού προς συλλογή- κυρίως λόγω του ενδιαφέροντος του Τρικόγλου να συγκεντρώσει κάθε είδους τεκμήρια», εξήγησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Τζιφόπουλος, παρατηρώντας πως τα βιβλία, χάρτες, πίνακες, χαρακτικά, αντικείμενα, φωτογραφίες «είτε αφορούν άμεσα είτε σχετίζονται με τον ελληνισμό της Μεσογείου: την ελληνική ιστορία με έμφαση στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 και τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου, την αρχαιολογία, τη λαογραφία, τη λογοτεχνία, τον περιηγητισμό και φιλελληνισμό», ενώ «το εύρος και η κατά το δυνατόν πληρέστερη και σφαιρική κάλυψη του θέματος “ελληνισμός της Μεσογείου” μέχρι και τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο εκπλήσσουν και αναδεικνύουν την Τρικόγλειο σε μια κιβωτό της μνήμης του ελληνισμού».
Με τακτοποιημένο το ποικίλου περιεχομένου προσωπικό αρχείο του Ιωάννη Τρικόγλου, με ψηφιοποιημένο τον κατάλογο και πολλά αντικείμενα της συλλογής, το μέγεθος της Τρικογλείου Βιβλιοθήκης στη ΒΚΠ-ΑΠΘ δεν μετράται πλέον σε «δέκα τόνους» βάρος και σε «116 κιβώτια», όπως αποδέχθηκε το 1964 τη δωρεά η Σύγκλητος του ΑΠΘ, αλλά σε 14.012 τόμους βιβλίων που αντιστοιχούν σε 10.781 ελληνικούς και ξενόγλωσσους τίτλους.
Τα τεκμήρια της δωρεάς είναι καταλογογραφημένα και ταξιθετημένα και το μεγαλύτερο μέρος ψηφιοποιημένο και διαθέσιμο στο κοινό μέσω του συνδέσμου www.lib.auth.gr.
Επιπλέον των βιβλίων, η Τρικόγλειος Βιβλιοθήκη περιλαμβάνει περίπου 3.500 έργα τέχνης, όπως πίνακες, χαλκογραφίες και λιθογραφίες και διάφορα προσωπικά αντικείμενα (ιστορικά λάβαρα, σπάνιες σημαίες, πορσελάνες), μεταξύ των οποίων κάποια στις εκθέσεις «Η Αγία Σοφία των αδελφών Fossati», «Η Κωνσταντινούπολη των Jean Pascal Sebah & Polycarpe Joaillier», αλλά και έναν μεγάλο αριθμό χαρτών, σπανίων ατλάντων, βιβλίων με χαρτογραφικό περιεχόμενο (εξαιρετικά νησολόγια κ.ά.), όπου εξέχουσα θέση κατέχουν η Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή (Η Χάρτα του Ρήγα: τα δύο (συν) πρόσωπα. Μια άλλη ανάγνωση του Χάρτη, ΑΠΘ 2017) και οι 15, μοναδικοί παγκοσμίως, χειρόγραφοι υψηλής αισθητικής χάρτες του Αρχιπελάγους του 1685-87, κατά τις διαταγές του Λουδοβίκου 14ου (Αρχιπέλαγος 1685-1987 στους Χάρτες του Λουδοβίκου ΙΔ΄, ΑΠΘ 2018).
“Προσωπογραφίες αγωνιστών του 1821”
Η ΒΚΠ-ΑΠΘ παραχώρησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ προς δημοσίευση πέντε ψηφιοποιημένα αρχεία μοναδικών τεκμηρίων, ενδεικτικών του σπάνιου πλούτου των Συλλογών της· ανάμεσά τους δύο λιθογραφίες των ηγετικών μορφών της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, Κολοκοτρώνη και Παπαφλέσσα, τις οποίες υπογράφουν οι ίδιοι.
«Η προσωπογραφία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη έγινε από τον φιλέλληνα Βαυαρό Karl Krazeisen (Καρλ Κρατσάιζεν), αξιωματικό του πεζικού και ζωγράφο στην Ελλάδα το 1826-27, ο οποίος αποφάσισε να προσωπογραφήσει τους αγωνιστές, υποχρεώνοντάς τους να υπογράψουν οι ίδιοι τη μορφή τους ως ένα είδος αυθεντικότητας της αναπαράστασης και της μορφής και του έργου, γεγονός που αποκαλύπτει επίσης και τον βαθμό εγγραμματοσύνης των αγωνιστών», εξήγησε ο κ. Τζιφόπουλος, προσθέτοντας πως «η συλλογή της Τρικογλείου είναι σχεδόν πλήρης των πορτρέτων των αγωνιστών του ’21 σε επιζωγραφισμένες λιθογραφίες».
Για τη λιθογραφία του Achille Deveria (Ασίλ Ντεβεριά), που απεικονίζει Ελληνίδα με παραδοσιακή στολή, ο πρόεδρος της Επιτροπής ΒΚΠ-ΑΠΘ σημείωσε πως αποτελεί «ένα παράδειγμα λιθογραφιών του 19ου αι. από την Τρικόγλειο Βιβλιοθήκη». Από το έργο του φωτογράφου Fred Boissonas (Φρεντ Μπουασονά), το οποίο αντιπροσωπεύει μεγάλος αριθμός λυτών φωτογραφιών και φωτοάλμπουμ, η φωτογραφία που δημοσιεύει το ΑΠΕ-ΜΠΕ απεικονίζει άποψη της κρήνης και των δρόμων των αρχών του 20ού αι. της Παραμυθιάς στην Ήπειρο.
