Ανάμεσα στους πρωτοπόρους της Νεοελληνικής ζωγραφικής τους Θεόδωρο Βρυζάκη, Νικηφόρο Λύτρα, Νικόλαο Γύζη, Γεώργιο Ιακωβίδη σημαντική θέση κατέχει και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης.
Ειδικευμένος στη θαλασσογραφία και τοπιογραφία καταφέρνει να προσαρμόζεται και σε διαδεδομένα ρεύματα της εποχής του, όπως ο ρομαντισμός, πρωτοποριακά, όπως ο ιμπρεσιονισμός, αλλά και επιβαλλόμενα την εποχή εκείνη , όπως ο ιστορισμός.
Ο Κωνσταντίνος Βολανάκης γεννήθηκε στο τουρκοκρατούμενο Ηράκλειο Κρήτης το 1837.
Οι γονείς του κατάγονταν από τη Βολάνη, ένα μικρό χωριό στο Ρέθυμνο.
Ο πατέρας του Δημήτριος ήταν εύπορος έμπορος και η μητέρα του Χαρίκλεια, το γένος Ηλιάδη, καταγόταν από τη Σμύρνη. Ο Κωνσταντίνος είχε τρεις αδελφούς και δύο αδελφές.
Η ενασχόληση του πατέρα με τις εμπορικές δραστηριότητες θα φέρει την οικογένεια το 1851 στη Σύρο, καθώς το λιμάνι της Ερμούπολης είχε καταστεί οικονομικός κόμβος διεθνούς σημασίας.
Χαρακτηριστικά ο μικρότερος γιός του Μιλτιάδης, δικηγόρος, στη βιογραφία για το ξεκίνημα του πατέρα του, αργότερα, θα γράψει: “Τας εγκυκλίους σπουδάς ο πατέρας μου επεράτωσεν εις το Γυμνάσιoν της Σύρου. Εκείθεν κατόπιν συμβουλής των μεγαλυτέρων αδελφών του Αθανασίου και Ιωάννου, μετέβη εις Τεργέστην, το 1856, προσληφθείς ως υπάλληλος του Λογιστικού Τμήματος του εκεί μεγάλου εμπορικού οίκου σακχάρεως Αφεντούλη. Εν Τεργέστη ευρισκόμενος και ωθούμενος από εμφανισθείσαν ζωηράν και επίμονο κλίσιν του προς την Ζωγραφικήν και ιδιαιτέρως προς την θάλασσαν εσχεδίαζε με μολύβι μικρά ιστιοφόρα και άλλας θαλασσίας τοποθεσίας εις το χαρτί, τα οποία έκρυπτεν μέσα εις τα λογιστικά βιβλία που ετήρει. Όταν τούτο ανεκαλύφθη, ο Αφεντούλης εκτιμήσας το ταλέντον του μικρού τότε Βολανάκη του συνέστησε να μεταβή εις το Μόναχον της Γερμανίας όπου τότε ήκμαζον αι Καλαί Τέχναι και να σπουδάσει Ζωγραφικήν’’.
Στην Ακαδημία του Μονάχου έρχεται ο Βολανάκης το 1864 και ‘χει δάσκαλο, τον Κάρλ φον Πιλότυ και συμμαθητή του τον Νικόλαο Γύζη. Θα αποφοιτήσει από την Ακαδημία με άριστα και θα μείνει ως επιμελητής στην τάξη του Πιλότυ, που ήταν ένας από τους πιο διακεκριμένους δάσκαλους της τέχνης την εποχή εκείνη. Το πρώτο διάσημο θαλασσογραφικό του έργο του φέρελπι καλλιτέχνη είναι “Το λιμάνι της Τεργέστης’’.
Η Αυστριακή Τεργέστη, της εποχής εκείνης, ήταν ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της Μεσογείου, με πλήθος πλεούμενα, αλλά και με την ακμάζουσα ελληνική παροικία της. Και θα αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τον Βολανάκη.
Ο Βολανάκης με την πρώτη θαλασσογραφία φαίνεται να χαράσσει μια προσωπική ζωγραφική έναντι στη Σχολή του Μονάχου, η οποία περιφρονεί απεικονίσεις τόπων και υπαίθριων χώρων, και ο Έλληνας καλλιτέχνης στρέφεται θεματικά σε κάτι που έχει απασχολήσει την γαλλική και αγγλική σχολή ζωγραφικής, όπως και την ολλανδική σχολή της οποίας η επιρροή είναι έντονη στο έργο του, με κορυφαίους στο είδος τους τον Jacobs Maris και τον Hendrik Weinssenbruch.
O Βολανάκης διαφοροποιείται από τους άλλους Έλληνες ζωγράφους της Σχολής του Μονάχου, που ασχολούνται με θέματα ηθογραφίας και προσωπογραφίας, και επιμένει εμμονικά στο προσωπικό ύφος της ζωγραφικής του, με κυρίαρχο ενδιαφέρον απεικονίσεις θαλάσσιων τοπίων, γαλήνιων, φουρτουνιασμένων νερών, λιμανιών , πλοιογραφιών και με δράσεις απλοϊκών κυρίως ανθρώπων της θάλασσας. Χαρακτηριστικά που θα μονοπωλήσουν και την όψιμη περίοδο του, μετά την εγκατάστασή του στην Ελλάδα από τον 1883 έως το θάνατό του, το 1907.
Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΒΟΛΑΝΑΚΗ ΜΕ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΤΟ ΜΟΝΑΧΟ
Η μεγάλη διάκριση,όμως, για τον Βολανάκη έρχεται, όταν σε διαγωνισμό που προκηρύσσει ο Αυστροούγγρος μονάρχης με θέμα την απεικόνιση της ιταλοαυστριακής ναυμαχίας της Λίσσας(1866), ο σπουδαίος Έλληνας καλλιτέχνης βραβεύεται.
Παραγγελία απεικόνισης του πλοίου “Κάιζερ’’, από το μεγαλειώδες αυτό έργο του, στη συνέχεια αγοράστηκε από τον Φραγκίσκο Ιωσήφ, που και μέχρι των ημερών μας κοσμεί τα ανάκτορα του Χόφμπουργκ της Βιέννης,
(Το διεθνούς αναγνώρισης, μεγαλειώδες έργο του Βολανάκη,
“Η Ναυμαχία της Λισσας”).
Κάθε τιμή που αποδίδεται στο Βολανάκη πιστώνεται και σαν διάκριση της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου, η οποία την εποχή εκείνη κατηγορείτο για τον κλισέ συντηρητισμό της από το κίνημα του ιμπρεσιονισμού που αποτελούσε την νέα αναδυόμενη τάση στην Ευρώπη.
Άλλωστε η συμβολή της σχολής του Μονάχου υπήρξε νομοτελειακή για την νεοελληνική ζωγραφική, μιας και οι μεγαλύτεροι Έλληνες ζωγράφοι υπήρξαν μαθητές της.
Το φιλελληνικό Μόναχο, της εποχής εκείνης, έβλεπε την οθωνική Ελλάδα ως ένα ’’δικό του τόπο’,’ κλίμα που είχε καλλιεργήσει η βαυαρική δυναστεία, καθώς και ο πατέρας του Όθωνα, Λουδοβίκος . Συγκεκριμένα πλήθος έργων, όπως ήταν τα Προπύλαια, το μεγαλύτερο μνημείο της ελληνικής ανεξαρτησίας, αλλά και ή ‘‘νέα Αθήνα “επί του Ίζαρ ποταμού κοσμούσαν τη βαυαρική πρωτεύουσα
Κάτω υπό αυτό το πρίσμα, το 1872, ο Βολανάκης συμμετέχει στην έκθεση του Κunstvverein του Μονάχου και το 1873 στη Διεθνή Έκθεση της Βιέννης με μεγάλη συλλογή έργων του, ως αναγνωρισμένος πλέον καλλιτέχνης.
Την ίδια περίπου εποχή(1874) έχουμε και στο Παρίσι την πρώτή μεγάλη έκθεση των ιμπρεσιονιστών και ο Βολανάκης αντιλαμβανόμενος την απήχηση του νέου ρεύματος στη ζωγραφική, δύο χρόνια αργότερα, το 1876 δοκιμάζει τις ικανότητές του δημιουργώντας ένα πολυσυζητημένο και μοναδικό πίνακα για το ύφος του, όπως είναι “Το Τσίρκο ή Γιορτή στο Μόναχο1876’’
Το χρωματικό παραλήρημα φωτός και σκιάς αποτυπώνεται με αφορμή μια σκηνή υπαίθριας παράστασης ενός αμερικανικού τσίρκου στο Μόναχο και αποτελεί ένα ξεχωριστό πίνακα, έργο του καλλιτέχνη .
Κ. Βολανάκης “Το Τσίρκο ή Γιορτή στο Μόναχο 1876’’.
Το 1877 επιστρέφοντας για την Ελλάδα επισκέπτεται τη Γαλλία, την Αγγλία και την Ιταλία.
Στην Αγγλία θα δεχθεί την πρόταση, ως αναγνωρισμένος καλλιτέχνης, μετά το έργο “Ναυμαχία της Λίσσας’’, να φιλοτεχνήσει για τους Άγγλους το θρίαμβο του Βρετανικού στόλου στα 1805 υπό τον ναύαρχο Νέλσωνα κατά τους ναπολεόντειους πολέμους, πίνακας που μετά την αποπεράτωσή του θα αγορασθεί από το Υπουργείο Ναυτικών της Αγγλίας.
Οι μεγάλες συνθέσεις του Βολανάκη, τόσο για την Αυστροουγγαρία αλλά και για την Μεγάλη Βρετανία, θα ωθήσουν τον Έλληνα πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη να παραγγείλει, στο διεθνούς φήμης και καταξιωμένο πλέον Έλληνα καλλιτέχνη, να απεικονίσει το θρυλικό για την ιστορία της Ελλάδας αλλά και παγκόσμιας σημασίας γεγονός, τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας(480 π.Χ.)
Ο Βολανάκης θα δημιουργήσει μια μνημειακή σύνθεση, παγκοσμίου κλάσεως για τα δεδομένα της ζωγραφικής, που κατά πολλούς κριτικούς αποτελεί και το κορυφαίο έργο του.
Η εμπειρία του, η αγάπη του για τη πατρίδα αλλά και η πλησμονή του να εγκατασταθεί πλέον μόνιμα στην Ελλάδα, εξασφαλίζοντας μια θέση στην ανώτατη εκπαίδευση στη χώρα, συνεργούν προς την κατεύθυνση να δημιουργήσει κάτι το μοναδικό ως παρακαταθήκη για τον τόπο του.
Με την ολοκλήρωση του έργου του, θα ‘χει την τιμή να το παρουσιάσει στα Ανάκτορα της Αθήνας, τον Ιανουάριο του 1883, ενώ κατόπιν το κοινό θα το απολαμβάνει στο Υπουργείο του Ναυτικού
Κ.. Βολανάκης “Η ναυμαχία της Σαλαμίνας’’.
Ο Βολανάκης τελικά θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα το 1884.
Από τη μια η νοσταλγία του για την Ελλάδα, από την άλλη η σύζυγος του Φανή Χριστίδου, που είχε νυμφευθεί από το 1876 και που αντιμετωπίζει διαρκώς προβλήματα υγείας με το βαρυχειμωνιάτικο κλίμα της Βαυαρίας καθώς και τέλος η εξασφάλιση μιας θέσης καθηγητή στη Σχολή Ωραίων Τεχνών στο Πολυτεχνείο της Αθήνας θα παίξουν αποφασιστικό ρολό στον επαναπατρισμό του.
Ο Πειραιάς θα αποτελέσει τη νέα εγκατάστασή του Βολανάκη, όπου και θα καταστεί και το νέο ορμητήριο καλλιτεχνικής δράσης του. Η νέα εξαιρετική παραγωγή του που σε καμμιά περίπτωση δεν συγκρίνεται με την επική δημιουργία του Μονάχου, θα δημιουργήσει έργα που θα αφορούν την ελληνική πραγματικότητα, είτε στην τοπιογραφική παράσταση, είτε στη θεματολογική παρουσίαση.
Την περίοδο αυτή έχουμε τις ωραιότερες ελληνικές λιμενογραφίες, όπως είναι τα έργα του: “Το λιμάνι του Πειραιά από τη βασιλική προβλήτα’’, ’’Ένα πολύβουο λιμάνι’’ Το λιμάνι του Βόλου’’, ’’ Το λιμάνι του Βόλου τη νύχτα’’, ’’Ηλιοβασίλεμα στη Σαλαμίνα’’, “Ηλιοβασίλεμα στην Ακρογιαλιά’’, ’’το Διοικητήριό των μεγάλων Δυνάμεων στη Σούδα’’, ’’Άποψη του κόλπου της Σούδα στην Κρήτη’’, κ.λπ. αλλά και εξαιρετικές πλοιογραφίες ,όπως είναι τα έργα του: ’’Ατμόπλοιο στο πέλαγος’’, “Το καρνάγιο’’, ’’Πλοία στη θάλασσά’’, “Ψαράδικη βάρκα’’, ’’Ιστιοφόρα στο ηλιοβασίλεμα’’, “Πλοία το ηλιοβασίλεμα’’, “Φρεγάτα στην ακτή’’ κ.λπ.
Τέλος και έργα με ιδιαίτερο ιστορικό θεματολογικό περιεχόμενο που αποτελούν τα μεγαλόπνοα έργα του, αυτήν την περίοδο.
Συγκεκριμένα, αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτών των έργων είναι η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας όπου αποδίδει την ναυαρχίδα του Καρά Αλή να ανατινάσσεται από τον Κωνσταντίνο Κανάρη ως πράξη εκδίκησης για τη Σφαγή της Χίου, (1822) καθώς επίσης όπως “Τα εγκαίνια της Διώρυγας της Κορίνθου 1893”, “Ή έξοδο του Άρεως’’ με αφορμή την ηρωική προσπάθεια του ελληνικού πλοίου να διασπάσει το 1825 τον αποκλεισμό του τουρκοαιγυπτιακού στόλου στην Πύλο αλλά και ’’η αποβίβαση του Καραϊσκάκης στο Φάληρο’’ εμπνεόμενος από τα γεγονός της ελληνικής Επανάστασης του 1827
Αξιοσημείωτο είναι ότι ο πίνακας του Βολανάκη “Η αποβίβαση του Καραϊσκάκη στο Φάληρο πουλήθηκε στις 11 Νοεμβρίου του 2008 σε δημοπρασία του οίκου των Σοθπιτς αντί του ποσού 1.970.855 ευρώ ρεκόρ για έργο Έλληνα ζωγράφου.
Βέβαια την εποχή που δημιουργούσε και ζούσε ο Βολανάκης στον Πειραιά ο πενιχρός μισθός που έπαιρνε ως καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας αλλά και ως καθηγητής της έδρας της Αγαλματογραφίας δεν επαρκούσε για να συντήρηση την πολυμελή οικογένεια του και αναγκαζόταν να παραδίδει ιδιωτικά μαθήματα στο “Καλλιτεχνικό Κέντρο’’ του Πειραιά καθώς και να συνεργάζεται με το γνωστό κορνιζοπωλείο του Χαράλαμπου Γλίτσου της συνοικίας του.
Οι οικονομικές δυσχέρειες που αντιμετωπίζει ο καλλιτέχνης την τελευταία δεκαπενταετία της ζωή του τον κάνουν να ομολογήσει σε δημοσιογράφους “είμαι δυστυχής διότι εγεννήθην καλλιτέχνης’’.
Τραγική ειρωνεία, της τότε κατάστασή τους, αποτελεί το σήμερα που οι πίνακές του είναι περιζήτητοι, πανάκριβοι και κοσμούν τα σαλόνια Eλλήνων εφοπλιστών σε Ελλάδα και σε εξωτερικό.
Το 1903 τιμήθηκε με τον “Αργυρούν Σταυρόν των Ιπποτών’’
Μαθητές του υπήρξαν οι θαλασσογράφοι Βασίλειος Χατζής ,Ιωάννης Κούτσης, Γεώργιος Μπουζιάννης, Μιχάλης Οικονόμου και Άγγελος Γιαλλινός.
Πέθανε ξεχασμένος το 1907 και κατά μαρτυρία του Παύλου Νιρβάνα, ’’πέντε άνθρωποι ακολούθησαν την κηδεία του’’. Ο Βολανάκης θεωρείται σήμερα ο εισηγητής του ελληνικού ιμπρεσιονισμού. Ταυτίζεται και με την αγγλική και ολλανδική τοπιογραφία. Πέρασε και από τον ρομαντισμό και κατέληξε στην αδέσμευτη ρεαλιστική απόδοση. Είναι ο μεγαλύτερος Έλληνας θαλασσογράφος. Γενικά στα έργα του υπάρχουν σαφείς τάσεις εκλεκτικισμού και αξιοποίησης της όλης παράδοσης που του κληρονόμησε η ευρωπαϊκή.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: ΒΟΛΑΝΑΚΗ ΜΙΛΤΙΑΔΗ “Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΜΟΥ. “ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ’’
ΔΡΟΥΤΣΑ ΓΙΩΡΓΟΥ “Κ .ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ ΖΩΝΤΑΝΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ’’
ΚΟΥΝΕΝΑΚΗ ΠΕΓΚΥ ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ Κ. “Ο ΕΡΑΣΤΗΣ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ’’
ΛΥΔΑΚΗ ΣΤΕΛΙΟΥ “Ο ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣ ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ’’
ΜΙΣΙΡΛΗ ΝΕΛΛΗΣ “ΝΕΟΕΛΛΗΝΕΣ ΘΑΛΑΣΣΟΓΡΑΦΟΙ’’
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ Νόστος της θάλασσας Εισαγ Κουτσογιάννης Θ.
(ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΧΑΝΙΩΝ )
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ ΤΟΜΟΣ 15 ΛΗΜΜΑ
(ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ ΚΩΝ/ΝΟΣ).
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ ΕΚΦΡΑΖΟΥΜΕ ΤΙΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΜΑΣ ΣΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΤΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΔΟΧΗ -ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΚΑΙ Ο,ΤΙ ΠΟΛΥΤΙΜΟ ΥΛΙΚΟ- ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ ΜΑΣ ΠΑΡΕΙΧΕ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΑΜΕ ΣΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΥΤΗ.
ΤΕΛΟΣ
* Ο Εμμανουήλ Θεοδωράκης είναι καθηγητής – συγγραφέας
