Ένα σημαντικό βιβλίο γραμμένο από ένα διακεκριμένο πολιτικό και ακαδημαϊκό των ΗΠΑ κυκλοφόρησε πρόσφατα και το οποίο πραγματεύεται τα αδιέξοδα της σημερινής πορείας του καπιταλισμού προτείνοντας ταυτόχρονα τρόπους για το ξεπέρασμα τους. O συγγραφέας είναι καθηγητής της δημόσιας πολιτικής στο πανεπιστήμιο Μπέρκλεϋ των ΗΠΑ, μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας τεχνών και επιστημών ενώ διετέλεσε Υπουργός εργασίας στην κυβέρνηση του Μπ. Κλίντον.
Το θέμα που πραγματεύεται το βιβλίο αυτό αφορά το αδιέξοδο στο οποίο οδηγείται σήμερα ο καπιταλισμός καθώς μεγαλώνει επικίνδυνα το χάσμα των πλούσιων και φτωχών και ένα πολύ μικρό μέρος του πληθυσμού κατέχει σήμερα το μεγαλύτερο μέρους του πλούτου. Ο συγγραφέας αφού αναλύει διεξοδικά τους μηχανισμούς με τους οποίους δημιουργείται σήμερα ο πλούτος και την επιρροή διαφόρων συμφερόντων σε αυτό προτείνει τρόπους για την αντιμετώπιση τους καθώς πιστεύει ότι η οικονομία και η κοινωνία δεν μπορούν να αντέξουν πολύ σε αυτές τις συνθήκες (Γι’ αυτό ο Αγγλικός τίτλος του πρωτότυπου είναι “Διασώζοντας το καπιταλισμό: Για τους πολλούς όχι για τους λίγους”).
Ο R. Reich πιστεύει ότι το δίλημμα που τίθεται από πολλούς σήμερα για το εάν η αγορά είναι καλύτερη από το κράτος στη δημιουργία ευημερίας είναι πλαστό και διαστρεβλώνει τα πραγματικά διλήμματα που πρέπει να τεθούν. Θεωρεί ότι η αγορά προϋποθέτει την ύπαρξη του κράτους το οποίο διαμορφώνει και επιβάλλει το πλαίσιο λειτουργίας και τους κανόνες του παιγνιδιού. Το κράτος διαμορφώνει τους κανόνες της αγοράς οι οποίοι δεν είναι ουδέτεροι, ούτε καθολικοί και μόνιμοι. Οι κανόνες αυτοί αντικατοπτρίζουν τις αξίες των κοινωνιών, διαμορφώνονται από εκείνους που έχουν μεγαλύτερη δύναμη και επιρροή στην κοινωνία και βεβαίως ευνοούν τα συμφέροντα τους.
Ο συγγραφέας πιστεύει ότι η συζήτηση για περισσότερο η λιγότερο κράτος (και αντίστοιχα για λιγότερη η περισσότερη αγορά) θα πρέπει να αναδιατυπωθεί για το πώς θα μετασχηματισθούν οι υπάρχοντες κανόνες της αγοράς ούτως ώστε να προωθούνται τα συμφέροντα των πολλών και όχι των λίγων.
Ο R. Reich πιστεύει ότι σήμερα έχει δημιουργηθεί ένας φαύλος κύκλος ο οποίος οδηγεί στη μη βιώσιμη συσσώρευση τεράστιου πλούτου σε πολύ λίγους με αποτέλεσμα να απειλείται πλέον η λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος. Έτσι ενώ τον εικοστό αιώνα ο καπιταλισμός επεκράτησε του φασισμού και του κομμουνισμού απειλείται πλέον από τον εαυτό του καθώς εξελίσσεται σε ένα σύστημα μη βιώσιμο οικονομικά και κοινωνικά. Πως όμως δημιουργήθηκε αυτός ο φαύλος κύκλος που ευνοεί τη τεράστια συσσώρευση πλούτου σε πολύ λίγους;
Ο συγγραφέας θεωρεί ότι οι κατέχοντες τον πλούτο έχουν αναπτύξει μηχανισμούς ελέγχου και επιρροής των πολιτικών στη διαμόρφωση κρίσιμων αποφάσεων. Οι αποφάσεις αφορούν το κανονιστικό πλαίσιο που λειτουργεί η αγορά και μας επηρεάζουν όλους αλλά οι μικρές αλλαγές στο κανονιστικό πλαίσιο (που ωφελούν λίγους και συγκεκριμένα συμφέροντα) είτε δεν γίνονται αντιληπτές από πολλούς είτε δεν αξιολογούνται όπως πρέπει.
Ταυτόχρονα η επιρροή των συνδικαλιστικών οργανώσεων και των ενώσεων πολιτών στα μεγάλα κόμματα έχει μειωθεί πλέον και τα κόμματα εξαρτώνται όλο και περισσότερο για τη χρηματοδότηση τους από δωρεές οικονομικά ισχυρών συμφερόντων.
Η αυξανόμενη λοιπόν επιρροή των πλουσίων οδηγεί στις μικρές αλλά ουσιαστικές αλλαγές του κανονιστικού πλαισίου λειτουργίας του κράτους, δηλαδή των κανόνων της αγοράς, με αποτέλεσμα να εξυπηρετούνται πρωτίστως τα συμφέροντα τους και να αυξάνεται ο πλούτος τους. Σημειώνει ότι η αντισταθμιστική ισχύς που είχε παλαιότερα η μεσαία τάξη έναντι των συμφερόντων των οικονομικά ισχυρών μειώνεται συνεχώς. Δημιουργείται μία αυξανόμενη ομάδα των μη εργαζόμενων πλουσίων όπως π.χ. οι κληρονόμοι της αλυσίδας σούπερ μάρκετ Walmart οι οποίοι κατέχουν περισσότερο πλούτο από το 40% των φτωχότερων Αμερικανών. Παράλληλα παρατηρείται αύξηση των εργαζόμενων φτωχών οι οποίοι μπορεί να κάνουν 2-3 δουλειές για να επιβιώσουν. Έτσι ενώ παλαιότερα η φτώχεια περιοριζόταν σε όσους δεν εργαζόταν (χήρες, άρρωστοι, ηλικιωμένοι κ.α.) σήμερα αυξάνεται ο αριθμός των εργαζόμενων φτωχών.
Κάτι ανάλογο παρατηρείται και στη χώρα μας όπου νέοι εργαζόμενοι των 400 Ευρώ δυσκολεύονται να ξεφύγουν από την κατάσταση της φτώχειας. Σύμφωνα με τα παρατιθέμενα στοιχεία την περίοδο 2001-2012 το 10 % των πλουσίων καρπώθηκε σχεδόν ολόκληρη την αύξηση του πλούτου στις ΗΠΑ ενώ τα εισοδήματα των υπολοίπων μειώθηκαν κάτι που δεν είναι άσχετο με την αντιπάθεια σημαντικού μέρους του πληθυσμού με την κρατούσα πολιτική τάξη. Ο συγγραφέας πιστεύει ότι σήμερα θα πρέπει να απαντήσομε σε τρία ερωτήματα για την αντιμετώπιση των απειλών του καπιταλιστικού συστήματος. Το πρώτο σχετίζεται με την απειλή του καπιταλισμού εφόσον δεν αποκατασταθεί η αντισταθμιστική ισχύς της μεσαίας τάξης και των φτωχών. Το δεύτερο με το πώς οι μεσαία τάξη και οι φτωχοί θα ανακτήσουν επαρκή αντισταθμιστική ισχύ για να αναδιοργανώσουν την αγορά με στόχο την ευρύτερη ευημερία. Και το τρίτο ποια μορφή θα έχει αυτή η αναδιοργάνωση.
Ο R. Reich πιστεύει ότι η πρόκληση είναι πολιτική και όχι οικονομική καθώς είναι αδύνατο να μεταρρυθμιστεί ένα σύστημα του οποίου οι βασικοί κανόνες υπόκεινται στον έλεγχο μιας οικονομικής ελίτ χωρίς να αλλάξει και να διαφοροποιηθεί η πολιτική εξουσία που επηρεάζεται από την οικονομική ελίτ. Σε ανάλογα συμπεράσματα καταλήγει και ο Τόμας Πικετί στο έργο του ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ όπου τεκμηριώνει τη μεγάλη αύξηση της ψαλίδας του πλούτου μεταξύ πλουσίων και φτωχών.
Ο Πικετί προτείνει τη φορολόγηση των εισοδημάτων και της περιουσίας σαν μηχανισμό αναδιανομής του πλούτου. Ο R. Reich θεωρεί ότι η συνέχιση της σημερινής κατάστασης δεν είναι βιώσιμη ούτε οικονομικά ούτε πολιτικά. Εάν η μεσαία τάξη και οι φτωχότερη τάξη δεν έχουν εισόδημα για να καταναλώσουν είναι αδύνατον, ισχυρίζεται, να υπάρχει στο μέλλον καπιταλισμός τουλάχιστον όπως είναι γνωστός μέχρι σήμερα. Ταυτόχρονα ο μέσος Αμερικανός που πίστευε ότι θα μπορούσε να ανέβει οικονομικά και κοινωνικά με σκληρή εργασία -το Αμερικανικό όνειρο- αισθάνεται σήμερα απογοητευμένος και προδομένος.
Ο συγγραφέας θεωρεί ότι οι τεχνολογικές εξελίξεις θα προσεγγίσουν την κατάσταση που προείδε ο Τ.Μ. Κέινς το 1928 και ο οποίος εκτίμησε ότι το 2028 τα ρομπότ θα κάνουν τις περισσότερες εργασίες, η παραγωγικότητα θα αυξηθεί πολύ και οι άνθρωποι θα δρέπουν τα οφέλη. Η συρρίκνωση της μεσαίας τάξης φαίνεται σήμερα αναπόφευκτη. Ο συγγραφέας προτείνει την επιβολή νέων κανόνων στην αγορά και τη μετατροπή του παραγόμενου πλούτου σε κοινό κτήμα. Αυτό θα μπορούσε να πάρει τη μορφή ενός ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος σε όλους που θα τους εξασφαλίζει μία αξιοπρεπή διαβίωση κάτι που όμως θα πρέπει να γίνει ευρύτερα αποδεκτό κοινωνικά και πολιτικά.
Ο R. Reich διακεκριμένος ακαδημαϊκός και πολιτικός των ΗΠΑ στο πολύ ενδιαφέρον αυτό βιβλίο του διαβλέπει τα αδιέξοδα που δημιουργεί ο σημερινός καπιταλισμός καθώς διοχετεύει τα τεράστια κέρδη του σε μία πολύ μικρή μειονότητα ανθρώπων στερώντας από τους υπόλοιπους τη δυνατότητα αξιοπρεπούς διαβίωσης και αγωνιά για τη βιωσιμότητα και τη προοπτική μεταρρύθμισης του με στόχο να ωφελεί τους πολλούς και όχι μόνο τους λίγους. • Ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο ΤΕΙ Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του ΜΑΙΧ.
