Β’ μέρος – τελευταίο
Pierre Bourdieu, Judith Butler Εκδόσεις 21ου αιώνα
George Didi Huberman, Sardi Khiari, Jacques Ranciere Μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας
Oμως δεν έπεται ότι η λαϊκή κυριαρχία εξαντλείται καθ’ οιονδήποτε τρόπο στην εκλογική διαδικασία ή ότι οι εκλογές μεταβιβάζουν πλήρως την κυριαρχία από τον λαό στους εκλεγμένους αντιπροσώπους του.
Ομως, σηκώνοντας το καπάκι της καταστολής αυτό μετακινείται λίγο κι αφήνει να περάσει ένας καυτός ατμός, ατμός ελευθερίας…
Αλλά ο αντιτρομοκράτης φιλόσοφος Carl Schmith από το 1928 αποφάνθηκε ότι «το μόνο που μπορεί να κάνει ο λαός είναι να επευφημεί την αναπαράσταση της εξουσίας που του παρουσιάζεται ως ανώτατη καθοδήγηση».
Ομως “Τι είναι λαός”; Μέσα από τις 24 σημειώσεις του φιλοσόφου Alain Badiou, το ερώτημα: “Λαϊκός είπατε;” του εξέχοντος Γάλλου κοινωνιολόγου Pierre Bourdieu, μέσα από τις σκέψεις για την ελευθερία της συνάθροισης της Judith Butler, καθηγητού καθώς και από την πρόταση «κάνω αισθητή μέσα από τη μνήμη μου για τον σχηματισμό ενός χειραφετημένου μέλλοντος», όπως το εκφράζει στο κείμενό του ο George Didi Huberman.
Για να καταλήξει το εξαιρετικής επικαιρότητας βιβλίο “Τι είναι λαός;” με το προτελευταίο κείμενο του Sardi Khiari με τον τίτλο “Ο λαός και οι τρίτοι λαοί” από τη σκοπιά μιας αριστερής πολιτικής που αξιώνει να απευθυνθεί “στους από κάτω”, ενώ πρέπει να κάνει νοητή μια πολιτική συμμαχία ανάμεσα στις λευκές τάξεις και τις λαϊκές τάξεις.
Τέλος ο Jacques Ranciere μέσα από τον τίτλο των κειμένων του “Ο ανεύρετος λαϊκισμός εκφράζει και κρίνει την ιδέα του λαϊκισμού” γράφει υποστηρίζοντας ότι πραγματοποιεί ανέξοδα τη σύνθεση ανάμεσα σ’ έναν λαό εχθρικό απέναντι στους κυβερνώντες.
ΤΟ “ΜΑΓΙΚΟ” ΕΠΙΘΕΤΟ ΛΑΪΚΟΣ
“Λαϊκός είπατε;” είναι ο τίτλος του κειμένου του διεθνώς γνωστού Γάλλου διανοητή – καθηγητή της κοινωνιολογίας (1930 – 2002) Pierre Bourdieu. Αυτό το κείμενο περιλαμβάνεται δεύτερο στη σειρά των έξι κειμένων του βιβλίου “Τι είναι λαός;”, εκδόσεις του εικοστού πρώτου αιώνα (σε μετάφραση αυτού του κειμένου του Γιώργου Καράμπελα).
Σ’ αυτό το σημαντικό κείμενο ο P.B. αναλύει ακόμη τις εκφράσεις που περιέχει το μαγικό επίθετο “λαϊκός”.
Μια έννοια που από κοντά ή από μακριά άπτεται του λαού. Με κίνδυνο να στηλιτευτεί μια οποιαδήποτε κριτική από όλους όσοι αισθάνονται πως έχουν το καθήκον να υπεραμύνονται του λαού εξασφαλίζοντας τα όποια οφέλη μπορεί να του προμηθεύσει, ιδίως σε ευνοϊκές συγκυρίες των “καλών υποθέσεων”.
Οπως το ίδιο ισχύει και για την έννοια της “λαϊκής γλώσσας”, η οποία, όπως οι εκφράσεις της ίδιας οικογένειας (“λαϊκός πολιτισμός”, “λαϊκή κουλτούρα”, “λαϊκή τέχνη”, “λαϊκή θρησκεία κ.λπ.).
ΟΛΕΣ ΟΙ ΛΑΪΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ
Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ
Δεν ορίζεται παρά μόνο με σχεσιακούς όρους, ως το σύνολο όλων όσων αποκλείονται από τη νόμιμη γλώσσα -και αποκλείονται, μεταξύ των άλλων, με τη διαρκή δράση εντύπωσης και επιβολής, σε συνδυασμό με κυρώσεις την οποία ασκεί το σχολικό σύστημα. Για να ερμηνεύει, να κρίνει και να σχολιάσει όλη τη λαϊκή ή μη συμβατική γλώσσα και τους ομιλητές που τους σκέφτονται ως “υπόκοσμο”. Στο όνομα της ιδέας ότι τα “σκληρά παλληκάρια” παίζουν στην παραγωγή και την κυκλοφορία της αργκό καθοριστικό ρόλο, που παραμερίζεται από τα νόμιμα λεξικά. Για να υποστηρίξει ακόμα ο R.B. ότι η “έννοια της λαϊκής γλώσσας” είναι ένα από τα προϊόντα της εφαρμογής των δυαδικών ταξινομιών που δομούν τον κοινωνικό κόσμο.
Σύμφωνα με τις κατηγορίες του υψηλού και του χαμηλού, του λεπτού και του χονδρού – χονδροειδούς (τα βρομόλογα) ή του λιπαρού – βωμολοχικού, του διακεκριμένου “υποκόσμου” θεωρούμενου ως πραγματική παραβίαση των θεμελιακών αρχών της πολιτιστικής νομιμότητας, να συνιστά αξιόλογη κατάσταση μιας κοινωνίας και πολιτισμού… όχι μόνο διαφορετική, αλλά αντίθετη με την κοσμοθεώρηση που εκφράζεται μέσα της.
Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΑΡΡΕΝΩΠΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑ CAFE
Αυτή ν’ αντιπροσωπεύει το όριο προς το οποίο τείνουν τα (αρσενικά) μέλη των κυριαρχούμενων τάξεων στις γλωσσικές ανταλλαγές μέσα στην τάξη, κυρίως στα cafe, που κυριαρχούνται πλήρως από τις αξίες της δύναμης και της αρρενωπότητας. Μια από τις ολίγιστες μαζί με την πολιτική αρχές, αποτελεσματικής αντίστασης ενάντια στους κυρίαρχους τρόπους ομιλίας μας…
Μια λατρεία της αρρενωπότητας, σωματικής δύναμης και σκυθρωπής χοντροκοπιάς που αναγορεύεται σε εκλεκτική άρνηση της θηλυπρεπούς εκλέπτυνσης να είναι ένας από τους αποτελεσματικότερους τρόπους πάλης ενάντια στην πολιτιστική κατωτερότητα, όπου συναντώνται όλοι όσοι νιώθουν στερημένοι πολιτιστικού κεφαλαίου… είτε είναι πλούσιοι σε οικονομικό κεφάλαιο, όπως οι έμποροι…
Για να φαίνεται τελικά ότι οι γλωσσικές και πολιτιστικές παραγωγές των κυριαρχούμενων ποικίλουν βαθιά ανάλογα με την κλίση των κυριαρχημένων και των ικανοτήτων τους να επωφεληθούν από τις ελευθερίες που προσφέρουν οι ελεύθερες αγορές ή να αποδεχθούν τους καταναγκασμούς που αυτές επιβάλλουν…
ΘΕΣΠΙΣΜΑ ΤΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ
Αλλά, “Εμείς, ο λαός;”. Σκέψεις για την ελευθερία της συνάθροισης της Judith Butler (1956) καθηγήτριας στο τμήμα ρητορικής και συγκριτικής λογοτεχνίας στο Παν/μιο Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας αποτελεί το 3ο κείμενο (τόσο επίκαιρο στη σημερινή εποχή της καταναγκαστικής ανελευθερίας των συναθροίσεων σε Ελλάδα, Ευρώπη, κόσμο).
Στο έξοχο κείμενό της στο βιβλίο “Τι είναι λαός” αρχίζει γράφοντας: «Υπάρχουν πολλά παραδείγματα ανθρώπων που συνέρχονται, διαμορφώνουν έναν τρόπο να μιλούν σαν συλλογικότητα και ζητούν μια αλλαγή πολιτική ή την παραίτηση μιας κυβέρνησης. Η πλατεία Ταξίμ έχει γίνει το έμβλημα αυτής της συνάθροισης σωμάτων στον δρόμο… σωμάτων ορατών, ακουστών, απτών, εκτεθειμένων, επίμονων και αλληλεξαρτημένων».
Τα οποία θεωρούμε συχνά ότι το ομιλιακό τους ενέργημα “εμείς ο λαός” εγκαθιδρύει τη λαϊκή κυριαρχία του είναι ένα ενέργημα από μια τέτοια συνάθροιση. Ισως είναι ορθότερο να πούμε ότι η συνάθροιση μιλά ήδη και είναι ήδη ένας θεσπισμός της λαϊκής κυριαρχίας…
ΚΑΤΑΛΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΙΣΧΥΡΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ
Πόσες όμως τέτοιες εκδηλώσεις λαϊκής κυριαρχίας έχουν εκδηλωθεί πριν και μετά στην πλατεία Ταξίμ και ωστόσο όλες αυτές καταλύθηκαν τόσο ολοκληρωτικά, με ανελέητη κρατική βία;
Για να συνεχίσει η καθηγήτρια Τζούντιθ Μπάτλερ «πώς, λοιπόν, σκεφτόμαστε την ελευθερία της συνάθροισης και τη λαϊκή κυριαρχία; (ή πιο συγκεκριμένα τη “λαϊκή βούληση”). Επειδή μολονότι οι εκλεγμένοι αξιωματούχοι έχουν εκλεγεί από μια πλειοψηφία του πληθυσμού, δεν έπεται ότι η λαϊκή κυριαρχία εξαντλείται καθ’ οιονδήποτε τρόπο στην εκλογική διαδικασία ή ότι οι εκλογές μεταβιβάζουν πλήρως την κυριαρχία από τον λαό στους εκλεγμένους αντιπροσώπους του.
Ο λαός παραμένει διακριτός από εκείνους, που εξέλεξε και μπορεί να αμφισβητεί τις συνθήκες από τα αποτελέσματα των εκλογών όπως και τις πράξεις των εκλεγμένων αξιωματούχων… ακόμη η λαϊκή κυριαρχία στις κοινοβουλευτικές μορφές εξουσίας».
ΥΠΟΔΟΥΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΕΟΥΣ Ο ΛΑΟΣ ΜΑΣ
Αλλά διατηρεί επίσης την εξουσία να τις απονομιμοποιεί… θεσπίζοντας αυτό ακριβώς το “Εμείς” που έχει την τελική εξουσία νομιμοποίησης σε συνθήκες δημοκρατικής διακυβέρνησης… Με τη λαϊκή κυριαρχία να είναι μια μορφή αναστοχαστικής αυτοσυγκρότησης, που είναι διακριτή από το αντιπροσωπευτικό καθεστώς, το οποίο η ίδια νομιμοποιεί… αλλά όταν κάποιος προσπαθεί να κινητοποιήσει “εμάς τον λαό”, κοιτάζουμε να δούμε ποιος το λέει, αν έχει δικαίωμα να το λέει, αν και λέγοντάς το, το ομιλιακό του ενέργημα θα είναι δραστικό… Για να καταλήξει γράφοντας: «Η συνάθροιση είναι συνθήκη κάθε ηθικής διεκδίκησης και συγχρόνως είναι ένα συγκεκριμένο δικαίωμα που διεκδικείται από μια συνάθροιση. Με την κυκλικότητα αυτή να μην είναι τόσο μια αντίφαση όσο η ιδρυτική συνθήκη μιας πολιτικής πολλαπλότητας ενός λαού» (χωρίς όμως τώρα ο δικός μας λαός να έχει τη δυνατότητα αυτής της πολλαπλότητας, αφού έχει καταντήσει να γίνει ένας υπόδουλος λαός στα χρέη του που οι “εξοφλήσεις” του μεθοδεύονται από μονοδιάστατες νομιμοποιούμενες αλλότριες επικυριαρχίες σαν εμείς να μην είμαστε κυρίαρχος λαός;)».
O ΛΑΟΣ, ΕΤΣΙ ΑΠΛΑ, ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ…;
Το τέταρτο κείμενο στο βιβλίο “Τι είναι λαός” είναι με τίτλο: “Κάνω αισθητό” και το έχει γράψει ο George Didi Huberman (1959) που είναι ιστορικός τέχνης και της φιλοσοφίας.
Αλλά τι εννοεί ο Huberman με την πρόταση “Κάνω αισθητό”; Το αξιόλογο αυτό κείμενο αποτελείται από τις κάτωθι τέσσερις ενότητες, με υποτίτλους:
1. Αναπαραστάσιμοι λαοί, φανταστικοί λαοί;
2. Τρίβοντας τα μάτια μπροστά στις διαλεκτικές εικόνες.
3. Σηκώνω το καπάκι κάνω ορατές τις ετερογένειες
4. Προσεγγίζω, καταγράφω, κάνω αισθητό…
Για να διατυπώσει, την εντυπωσιακή θέση στην πρώτη ενότητα λέγοντας «μπορούμε να πούμε ότι ο λαός έτσι απλά, ο λαός ως ενότητα, ταυτότητα, ολότητα ή γενικότητα πολύ απλά δεν ΥΠΑΡΧΕΙ…».
Και είναι άξιο απορίας ότι ο Pierre Rosanvallon τιτλοφόρησε την ιστορική έρευνα για τη δημοκρατική αναπαράσταση στη Γαλλία ο ανεύρετος λαός δηλώνοντας την αμηχανία μιας δημοκρατίας του λαού -δηλαδή κατά κυριολεξία εξουσίας του λαού- ανάμεσα στην ενάργεια του ορίζοντα και πολιτικού αγαθού και την κραυγαλέα συχνά σκανδαλώδη απώλεια της πραγματικότητας της πολιτικής απάτης (όπως ατυχώς συμβαίνει σήμερα σε μεγάλη έκταση και ένταση στον κόσμο και στη χώρα μας που πρωτογενώς εκφράστηκε η δημοκρατία του Δήμου). Για να αποφανθεί ο αντιδημοκρατικός φιλόσοφος Schmith στο έργο “Θεωρία του Συντάγματος” (το 1928) ότι «το μόνο που μπορεί να κάνει ο λαός είναι να επευφημεί την αναπαράσταση της εξουσίας που τον παρουσιάζει ως Fuhrerntum της ανώτατης καθοδήγησης».
Στον δεύτερο υπότιτλο “τρίβοντας τα μάτια μπροστά στις διαλλεκτικές εικόνες” γράφει στη σελ. 28 ότι: «Οταν η ανθρωπότητα δεν τρίβει τα μάτια, όταν τίποτα δεν διαχωρίζει τις εικόνες της και τις πολιτικές της πράξεις, τότε οι εικόνες δεν είναι διαλλεκτικές, τα συναισθήματα είναι φτωχά σε περιεχόμενο και οι ίδιες οι πολιτικές πράξεις. Αυτό όμως δεν δεσμεύει κανένα μέλλον που κάνει τους λαούς ανεύρετους. Πρέπει ν’ αναζητηθεί η ανεύρευση των ανεύρετων λαών, τόσο στην κρίση της σύγχρονης απεικόνισής τους όσο και στην κρίση της εντολής τους οι οποίες τόσο απελπιστικά και τόσο προκλητικά εκφράζονται σήμερα».
ΣΗΚΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΠΑΚΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗΣ ΤΩΝ ΛΑΩΝ
Ωστόσο στο 3ο μέρος του κειμένου του “Σηκώνω το καπάκι, κάνω ορατές τις ετερογένειες” ο Huberman γράφει: «Οι καλύτεροι ιστορικοί είναι εκείνοι που συμβάλλουν πιο δραστικά στο σήκωμα του καπακιού… Η καταστολή των λαών… Με τις ετεροτοπίες να ορίζουν τον ίδιο τον χώρο των μετατοπίσεων εκεί όπου το καπάκι μετακινείται λίγο κι αφήνει να περάσει ένας καυτός ατμός ελευθερίας…».
Στον τέταρτο υπότιτλο “προσεγγίζω, καταγράφω, κάνω αισθητό”, γράφει (σ. 99) «Τι σημαίνει, λοιπόν, μέσα στον εγκαταλείψαν τον κόσμο της μεγάλης κρίσης η χειρονομία του να κάνεις αισθητό; αυστηρά μιλώντας κάνω αισθητές τις ρωγμές, τους τόπους ή τις στιγμές μέσω των οποίων οι λαοί κηρύσσοντας εαυτούς ως “αδυναμία” διακηρύσσοντας συγχρόνως αυτό που τους λείπει και αυτό που επιθυμούν. Για να έρχονται αντιμέτωποι με μια ιστορική και πολιτική κατάσταση η οποία τους απειλεί με εξαφάνιση».
ΑΛΛΑ ΤΕΛΙΚΑ, ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΛΑΟΣ; ΟΤΑΝ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΣΚΕΦΤΟΝΤΑΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΤΗΝ ΚΑΡΙΕΡΑ ΤΟΥΣ
Ομως, ο “λαός και ο τρίτος λαός” του Khiari (1958) διδάκτορα πολιτικών επιστημών. Σ’ αυτό το κείμενο ο συγγραφέας του εξετάζει «ενάντια σε ποιον συγκροτείται ο λαός». Για να πει ότι «μολονότι ο λαός έχει τα ίδια θεμέλια με το έθνος αυτοορίζεται ως κάτι λιγότερο».
Για να πει επίσης ότι η φυλετική διάσταση της ιδέας του λαού συγκαλύφτηκε κατά κανόνα από τον κυρίαρχο αστικό οικουμενισμό και εξωτισμό. Με εθνική μεταστροφή της ριζοσπαστικής αριστεράς, που αρθρώνεται με τον λόγο υπεράσπισης των βασικών μηχανισμών της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης χωρίς να ξεφεύγει και αυτή από την ανανέωση των εθνικιστικών παραδειγμάτων που αρθρώνει γύρω από τις ιδέες του λαού και της εθνικής κυριαρχίας…
Τέλος, ο ανεύρετος λαϊκισμός του Ranciere, ομότιμου καθηγητή παν/μιου Paris εκφράζει ένα ύφος ομιλίας που απευθύνεται άμεσα στον λαό, γιατί οι πολιτικοί σκέφτονται περισσότερο την καριέρα τους παρά τον λαό, δηλαδή το μέλλον των συμπολιτών τους.
Αλλά τελικά “Τι είναι λαός” μέσα από τα σύγχρονα κείμενα ενός τόσο ενδιαφέροντος βιβλίου;
