Ιωσήφ Σηφάκης
Εκδόσεις Αρμός, σελ. 262, Αθήνα 2020
Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που πραγματεύεται τη κατανόηση και την αλλαγή του κόσμου που ζούμε κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αρμός.
Συγγραφέας του ο διακεκριμένος καθηγητής του πανεπιστημίου της Γκρενόμπλ της Γαλλίας Ιωσήφ Σηφάκης (1946 – ) ο οποίος κατάγεται από τη Κρήτη. Ο Ι. Σηφάκης διεθνώς αναγνωρισμένος στο τομέα της πληροφορικής για τις πρωτοποριακές εργασίες του έλαβε το 2007 το βραβείο Turing το οποίο θεωρείται αντίστοιχο του βραβείου Νομπέλ στη πληροφορική. Είναι μέλος έξη (6) ακαδημιών ενώ το Γαλλικό κράτος του έχει απονείμει ανώτατα τιμητικά βραβεία όπως επίσης και η χώρα μας. Το πόνημα του αποτελείται από τρία μέρη όπου το πρώτο αναφέρεται στη γνωσιολογική θεώρηση του κόσμου, το δεύτερο στη γνώση και τη νοημοσύνη ενώ το τελευταίο μέρος του παρουσιάζει μία άποψη για τη φιλοσοφία του ανθρώπου με αναφορά στο νου, στη συνείδηση και στην αξιακή κλίμακα των ανθρώπινων κοινωνιών.
1. Η γνωσιολογική θεώρηση του κόσμου
Όπως αναφέρει ο συγγραφέας η προσπάθεια κατανόησης του κόσμου θέτει τριών ειδών ερωτήματα τα οποία είναι:
Α) Τελεολογικής φύσης όπως: γιατί έγινε ο κόσμος ? γιατί υπάρχουμε ?
B) Οντολογικής φύσης όπως: τι ακριβώς είναι ο κόσμος? Υπάρχει ο κόσμος ανεξάρτητα από εμάς?, και
Γ) Γνωσιολογικής φύσης όπως: πως σκεπτόμαστε? πως μεταβάλλεται ο κόσμος? πως κατασκευάζουμε ένα αντικείμενο?
Η απάντηση στα γνωσιολογικά ερωτήματα απαιτεί την απόκτηση γνώσεων ενώ τα ερωτήματα τελεολογικής και οντολογικής φύσης δεν αποδέχονται αντικειμενικές απαντήσεις καθώς εξαρτώνται από τις πεποιθήσεις και τις φιλοσοφικές απόψεις του κάθε ανθρώπου. Ο Ι. Σηφάκης στο πόνημα του επικεντρώνεται στη διερεύνηση των γνωσιολογικών ερωτημάτων που σχετίζονται με τη γνώση σαν μια άυλη οντότητα ξεχωριστή από τις φυσικές οντότητες. Ταυτόχρονα διερευνά τις διαδικασίες ανάπτυξης και εφαρμογής της θεωρώντας ότι ο κάθε άνθρωπος αντιλαμβανόμενος τον κόσμο με το γνωσιολογικό πρίσμα θα μπορέσει να πράξει σωστά σαν άτομο και σαν πολίτης.
Τι όμως είναι η γνώση διερωτάται ο συγγραφέας;
Η γνώση συνδέεται με τη πληροφορία, όπως αναφέρει, ενώ ο κόσμος μπορεί να γίνει κατανοητός σαν συνδυασμός υλικών και άυλων καταστάσεων δηλαδή του υλικού κόσμου και των νοητικών του αναπαραστάσεων. Η θεώρηση του για τον κόσμο είναι δυϊστική καθώς αποτελείται από δύο οντότητες, από τις οποίες η μία περιλαμβάνει την ύλη και την ενέργεια ενώ η άλλη είναι άυλη και περιλαμβάνει τη πληροφορία. Στο δυϊστικό αυτό μοντέλο ο νους λειτουργεί σαν υπερυπολογιστής που είτε δημιουργεί νέα γνώση ή αξιοποιεί την ήδη υπάρχουσα για να επιτύχει κάποιους στόχους. Συνεπώς η άποψη του συγγραφέα για τη φύση του κόσμου είναι δυϊστική δηλαδή αντίθετη με τη μονιστική άποψη η οποία θεωρεί ότι η μόνη οντότητα είναι η ύλη/ενέργεια και τα νοητικά φαινόμενα είναι παράγωγα της. Ο συγγραφέας ιεραρχεί σε μορφή πυραμίδας τη γνώση την οποία κατατάσσει σε κατηγορίες όπως εμπειρική γνώση, μηχανική μάθηση, επιστημονική και τεχνική γνώση βάσει μοντέλων και μη εμπειρική γνώση ενώ στη κορυφή της πυραμίδας τοποθετεί τη μεταγνώση, δηλαδή τη γνώση που παράγεται από τη διαχείριση της υπάρχουσας γνώσης, την οποία ορισμένοι την αποκαλούν σοφία. Ο Ι. Σηφάκης αναφέρεται κριτικά στο θέμα της μυθοποίησης της επιστημοσύνης σύμφωνα με την οποία όλα τα σοβαρά θέματα πρέπει να τα κρίνουν και να τα αποφασίζουν οι ειδικοί (και ίσως αύριο οι υπολογιστές ή η τεχνητή ευφυία). Θεωρεί ότι κάθε ζήτημα/πρόβλημα έχει και ηθική διάσταση και γι αυτό ο κατάλληλα πληροφορημένος/ενημερωμένος πολίτης θα πρέπει να συμμετέχει στη λήψη κρίσιμων αποφάσεων. Η δημιουργία νέας γνώσης δεν είναι σήμερα προνόμιο των μεγάλων χωρών, αναφέρει, καθώς μικρότερες χώρες έχουν αναπτύξει νησίδες καινοτομίας και ερευνητικές δομές αριστείας με πολύ καλά αποτελέσματα. Πιστεύει ότι η Ελλάδα σήμερα υστερεί σημαντικά στη σύνδεση των πανεπιστημιακών και ερευνητικών ιδρυμάτων με τη πραγματική οικονομία όπου απουσιάζουν τα οργανωμένα οικοσυστήματα καινοτομίας στη χώρα με αποτέλεσμα τη μειωμένη δημιουργία εμπορεύσιμων καινοτομιών.
2. Υπολογισμός, Γνώση και Νοημοσύνη
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις του συγγραφέα για το επίκαιρο θέμα της σχέσης μεταξύ φυσικής και τεχνητής νοημοσύνης. Όπως αναφέρει, ο ανθρώπινος εγκέφαλος συνδυάζει δύο τρόπους σκέψης: α) Την αργή και συνειδητή σκέψη, και β) τη ταχεία, αυτόματη, μη συνειδητή σκέψη η οποία αποτελεί το σημαντικότερο παράγοντα της ανθρώπινης νοημοσύνης. Αυτό που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη νοημοσύνη είναι α) ο συνδυασμός αντίληψης/ερμηνείας των αισθήσεων, β) η λογική τους επεξεργασία και γ) η λήψη αποφάσεων που οδηγούν ενδεχομένως σε δράσεις. Εάν οι υπολογιστές μπορούσαν να επιδείξουν αυτό που ονομάζουμε “γενική τεχνητή νοημοσύνη” θα μπορούσαν να προσεγγίσουν τη νοημοσύνη του ανθρώπου. Ένα μέρος της ανθρώπινης νοημοσύνης οφείλεται σε αυτό που ονομάζουμε “κοινή λογική”. Όπως αναφέρει ο Ι. Σηφάκης ο ανθρώπινος νους περιορίζεται από τη “γνωστική πολυπλοκότητα” που ορίζεται σαν ο χρόνος που χρειάζεται να συλλάβει μία σύνθετη/πολύπλοκη σχέση/φαινόμενο. Η αδυναμία του ανθρώπινου νου να συλλάβει μία σύνθετη σχέση με πολλές παραμέτρους περιορίζει τη δυνατότητα του να κατανοήσει πολύπλοκα φαινόμενα. Συνεπώς η ολιστική προσέγγιση και η ανάπτυξη θεωριών για πολύπλοκα και σύνθετα φαινόμενα περιορίζεται από τις αδυναμίες και τα όρια του ανθρώπινου νου. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές υπερτερούν του ανθρώπινου νου στο ότι μπορούν να υπολογίζουν ταχύτερα και ακριβέστερα. Σταδιακά άρχισαν να χρησιμοποιούνται στην επίλυση σύνθετων προβλημάτων και επέδειξαν αξιόλογες επιδόσεις στους τομείς της ανάλυσης δεδομένων και των τεχνικών μάθησης. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας οι πρόσφατες εξελίξεις υποδεικνύουν ότι μπορούμε με τους υπολογιστές να παράγουμε γνώση με ικανοποιητική επιτυχία. Η επιστημονική μέθοδος επιτρέπει τη δημιουργία γνώσης αξιολογώντας τις παρατηρήσεις μας για διάφορα φαινόμενα ακολουθώντας μια συγκεκριμένη επιστημονική μεθοδολογία. Αντίθετα τα “νευρωνικά δίκτυα” (1) μπορούν να παράγουν γνώση μέσω μιας μακράς διαδικασίας μάθησης αξιολογώντας ένα μεγάλο αριθμό πειραματικών δεδομένων. Έτσι, αναφέρει ο συγγραφέας, αυτά μπορούν να διακρίνουν τη σχέση αιτίου-αιτιατού (χωρίς κατ’ ανάγκη να την κατανοούν) και να προβούν σε αρκετά καλή πρόβλεψη για το μέλλον. Μπορεί λοιπόν να λεχθεί ότι η τεχνητή νοημοσύνη, κατάλληλα εκπαιδευμένη, είναι ικανή να παράξει νέα γνώση χωρίς να κατανοεί πλήρως το πολύπλοκο φαινόμενο στο οποίο αναφέρεται. Αυτή η διαδικασία παραγωγής νέας γνώσης από τους υπολογιστές συνιστά ένα νεωτερικό τρόπο παραγωγής γνώσης, τελείως διαφορετικό από την ακολουθούμενη μέχρι σήμερα επιστημονική μεθοδολογία. Η έννοια της συνειδητότητας αναφέρει ο Ι. Σηφάκης είναι αρκετά σύνθετη και θα μπορούσε να λεχθεί με απλά λόγια ότι είναι η ικανότητα του ανθρώπου να κατανοεί τον κόσμο και να ανταποκρίνεται/δρα σε εσωτερικά και εξωτερικά ερεθίσματα. Η δημιουργία μιας πληροφορικής μηχανής που θα συμπεριφέρεται όπως η ανθρώπινη συνειδητή σκέψη δεν είναι καθόλου εύκολη. Επιπρόσθετα αναφέρει ότι η πρόοδος της τεχνητής νοημοσύνης επιτρέπει τη χρήση της για τη δημιουργία “αυτόνομων συστημάτων” (2) όπως π.χ. τα οχήματα που κινούνται χωρίς οδηγό. Η έννοια του αυτόνομου συστήματος αναφέρεται σε εκείνα τα συστήματα τα οποία όπως οι έμβιοι οργανισμοί μπορούν να παράγουν και να διαχειρίζονται τη γνώση αφ’ ενός για τη κατανόηση του εξωτερικού περιβάλλοντος και εφ’ ετέρου για τη διαχείριση και την επίτευξη πολλαπλών στόχων. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι οι κίνδυνοι και οι προκλήσεις της τεχνητής νοημοσύνης συνίστανται στην:
Α) Αύξηση της ανεργίας,
Β) Στην ασφάλεια των πληροφορικών συστημάτων και στη διαχείριση του ρίσκου καθώς η λειτουργία ζωτικών τομέων της οικονομίας/κοινωνίας θα ανατίθεται στη τεχνητή νοημοσύνη, και
Γ) Στην αύξηση της εξάρτησης μας από τη προηγμένη τεχνολογία.
3. Για μία φιλοσοφία του ανθρώπου
Στο τελευταίο μέρος του πονήματος του ο συγγραφέας αναφέρεται στις αξίες και τους θεσμούς των ανθρώπινων κοινωνιών. Διαχωρίζει τις αξίες σε:
Α) Γνωσιολογικές οι οποίες περιλαμβάνουν τις επιστημονικές αξίες (αλήθεια και μη αλήθεια) και τις τεχνικές (σωστό και λάθος),
Β) Ηθικές οι οποίες περιλαμβάνουν το καλό και το κακό καθώς και τη πίστη και το δογματισμό, και
Γ) Οικονομικές οι οποίες σχετίζονται με τη κατανομή δεδομένων πόρων για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών.
Θεωρεί ότι η ύπαρξη θεσμών σε μία κοινωνία είναι απαραίτητη για την επιβολή κοινωνικής τάξης καθώς ορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη κλίμακα των αξιών της. Η αποδόμηση των αξιών και η διάβρωση των θεσμών οδηγούν στη παρακμή/θάνατο μιας κοινωνίας. Πιστεύει ότι η βέλτιστη δομή μιας κοινωνίας είναι η ιεραρχική εφοδιασμένη με κατάλληλους μηχανισμούς προγραμματισμού και ελέγχου στην οποία επιτυγχάνεται η βέλτιστη διαχείριση/αξιοποίηση της πληροφορίας.
Επίλογος
Ο Ι. Σηφάκης χαρακτηρίζει τη γνώση σαν πληροφορία η οποία θεωρεί ότι αποτελεί μία άυλη οντότητα διαφορετική από την ύλη και την ενέργεια του φυσικού κόσμου και η οποία είναι δημιούργημα του ανθρώπινου νου. Η ανακάλυψη/επινόηση των τεχνικών μηχανικής μάθησης (με μηχανισμούς ανάλογους του ανθρώπινου νου) καθιστά τη σχέση/αντίθεση μεταξύ φυσικής και τεχνητής νοημοσύνης πολύ επίκαιρη. Εκτιμά ότι η “έκρηξη νοημοσύνης” προσφέρει στο homo sapiens περισσότερα μέσα για να ελέγξει και να τροποποιήσει/μεταβάλλει τον κόσμο. Θεωρεί ότι είναι δύσκολο στο μέλλον η τεχνητή νοημοσύνη να ξεπεράσει τη νοημοσύνη του δημιουργού της, του homo sapiens, αλλά εάν αυτό κάποτε συμβεί το μέλλον θα είναι πλέον δυστοπικό.
(1) Νευρωνικά δίκτυα: Ένα (τεχνητό) νευρωνικό δίκτυο είναι ένα αλγοριθμικό σύστημα το οποίο μιμούμενο τη λειτουργία του ανθρωπίνου εγκεφάλου στοχεύει στην επίλυση κάποιου προβλήματος. Το νευρωνικό δίκτυο δέχεται κάποια δεδομένα τα οποία επεξεργάζεται (με κάποια αλγοριθμική συνάρτηση) και παράγει κάποιο αποτέλεσμα. Τα νευρωνικά δίκτυα διαθέτουν την ικανότητα (μηχανικής) μάθησης καθώς οι αλγόριθμοι επεξεργασίας που διαθέτουν προσαρμόζονται διαδοχικά ούτως ώστε τα αποτελέσματα που παράγουν να προσεγγίζουν όσο το δυνατόν καλύτερα στην πραγματικότητα.
(2) Αυτόνομο σύστημα: Ένα αυτόνομο σύστημα συνδυάζει πέντε βασικές λειτουργίες από τις οποίες οι δύο αποσκοπούν στη κατανόηση των καταστάσεων του περιβάλλοντος (αντίληψη και στοχασμός), δύο στη λήψη αποφάσεων (σχεδιασμός και διαχείριση στόχων) ενώ η πέμπτη στην αυτό-εκμάθηση του συστήματος.
