1. Γενικά
Το νεοκδοθέν βιβλίο του Σ. Καλύβα από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος αναφέρεται στη σύγχρονη Ελληνική ιστορία και προτείνει ένα ερμηνευτικό σχήμα. Ο συγγραφέας επεδίωξε τέσσερις στόχους: (1) να προσφέρει στους αγγλόφωνους (στα αγγλικά ο τίτλος, “Modern Greece: What everyone needs to know”, Oxford University Press, 2015) ένα εργαλείο κατανόησης της ιστορίας της χώρας μας, βλέποντας με απλοϊκό τρόπο τα στερεότυπα που κυριάρχησαν στη διάρκεια της κρίσης, (2) να γράψει ένα βιβλίο που να είναι κατανοητό, απλό, σφαιρικό και ουσιαστικό, (3) να αναδείξει τις γενικές και διαχρονικές τάσεις της Ελληνικής ιστορίας μέσα από ένα νέο, πρωτότυπο και ερμηνευτικό σχήμα, και (4) να προσφέρει ένα εγχειρίδιο ως βάση ερεθίσματος για περαιτέρω σκέψη, προβληματισμό και εποικοδομητικό διάλογο.
2. Ανάδυση – Οικοδόμηση – Αναταράξεις – Απογείωση
Ο συγγραφέας στα τέσσερα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου του και πριν προχωρήσει στο σημαντικό κεφάλαιο της σημερινής μεγάλης κρίσης, αναλύει διεξοδικά και εμπεριστατωμένα τη σύγχρονη Ελληνική ιστορία.
Στο κεφάλαιο της Ανάδυσης, αναφέρεται πώς προέκυψε η νεότερη Ελλάδα, τι ήταν το Ελληνικό Εθνικό Κίνημα, πώς προέκυψε η Ελληνική Επανάσταση, ποιοι και πώς εξεγέρθηκαν, πώς διεθνοποιήθηκε η εξέγερση και πώς τελικά δομήθηκε η αμφίσημη σχέση Ελλάδας – Δύσης. Το σημαντικό στοιχείο στο κεφάλαιο αυτό είναι ότι «οι ηγέτες των εξεγερμένων διατύπωσαν τις διεκδικήσεις και τα αιτήματα τους με τρόπο που ενσωμάτωνε τις πιο προοδευτικές φιλελεύθερες αξίες της εποχής τους. Διακήρυξαν πώς μάχονται όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και γενικότερα υπέρ της ελευθερίας, των δικαιωμάτων των εθνών και του πολιτισμού εν γένει και ενάντια στην τυραννία, την οπισθοδρομικότητα και τη βαρβαρότητα».
Σε ό,τι αφορά την Οικοδόμηση, ο συγγραφέας εξετάζει θέματα, όπως η «Μεγάλη Ιδέα», οι «Αλύτρωτοι Έλληνες», ο «Μακεδονικός Αγώνας» και διερωτάται στο τέλος αν η Ελλάδα ήταν ένα «αποτυχημένο κράτος», ποια γεγονότα την οδήγησαν στις διαδοχικές πτωχεύσεις και με ποιο τρόπο διπλασίασε η Ελλάδα την επικράτεια της. Σημαντικά γεγονότα που αναφέρει ο συγγραφέας στο κεφάλαιο αυτό είναι η δημιουργία ενός νέου κράτους και οι προστριβές που υπήρχαν μεταξύ της ηγεσίας της χώρας και τις τοπικές ελίτ (συντεχνίες). Το 1833 ανακηρύσσεται αυτοκέφαλη η ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας, ένα χρόνο μετά καθιερώνεται η πρωτοβάθμια εκπαίδευση και το 1837 ιδρύεται το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Επίσης, με νόμο του 1847 χορηγήθηκε δικαίωμα ψήφου σε όλους τους άνδρες άνω των 25 ετών, ενώ το 1871 έγινε η πρώτη εκτεταμένη αναδιανομή γαιών.
Στην ερώτηση τι οδήγησε την Ελλάδα στις διαδοχικές πτωχεύσεις, η απάντηση είναι ότι αυτή γεννήθηκε ως κράτος σε συνθήκες οικονομικής πτώχευσης και διεθνούς επιτροπείας. Επιπροσθέτως, το νέο κράτος ξεκίνησε τη ζωή του επιβαρυμένο με ένα σημαντικό εξωτερικό χρέος. Είναι χαρακτηριστικό πως ο διεθνής οικονομικός έλεγχος που επιβλήθηκε μετά την πτώχευση του 1893 παρέμεινε σε λειτουργία έως το 1978.
Στο κεφάλαιο Αναταράξεις, ο συγγραφέας αναφέρεται στις δοκιμασίες του νεοσύστατου κράτους και των Ελλήνων στον Εθνικό Διχασμό, τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τη Μικρασιατική Καταστροφή, το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Εμφύλιο Πόλεμο και τη μορφή που πήρε τελικά η μετεμφυλιακή πολιτική τάξη πραγμάτων. Σημαντικά χρονολογικά στοιχεία του κεφαλαίου αυτού ήταν η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδας το 1929, η συμφωνία της Βάρκιζας στις 15 Φεβρουαρίου 1945 (αποστράτευση του ΕΛΑΣ), το Δόγμα του Τρούμαν (στήριξη της Ελλάδας και της Τουρκίας από ΗΠΑ) και το Σχέδιο Μάρσαλ, με το οποίο η χώρα πέτυχε ένα άνευ προηγουμένου άλμα οικονομικής ανάπτυξης που την έφερε σε καλύτερη θέση από τους Βαλκάνιους γείτονές της.
Το κεφάλαιο Απογείωση μελετά την πρόσφατη ιστορία της Ελλάδας και αφορά το στρατιωτικό πραξικόπημα του ’67, την αποκατάσταση της δημοκρατίας, τη Μεταπολίτευση, την ΕΟΚ, τον ελληνικό σοσιαλισμό και τον ερχομό του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία.
Μερικά βασικά χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής είναι:
• Μέσα του ’50 – τέλη του ’70: Η Ελλάδα σημείωσε εκπληκτικούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης με ένα ετήσιο μέσο όρο 7% και πληθωρισμό κάτω του 2%.
• Πελατειακό κράτος, το οποίο παρουσιάζει μια κοντόφθαλμη οικονομική ολιγαρχία που εκδηλώνεται ως «μια μικρή κλίκα εμπόρων και τραπεζιτών, αποφασισμένη πάνω απ’ όλα να προστατεύσει τα οικονομικά της προνόμια, ανεξαρτήτως για την οικονομική υγεία της χώρας».
• Ενστάλαξη στην κοινωνία μιας μεγάλης δόσης λαϊκισμού από το ΠΑΣΟΚ, γεγονός που προκάλεσε μεγάλο αντίκτυπο στις αξίες και τα πρότυπα της.
• Η υποτιθέμενη «σοσιαλιστική» αναδιανομή υπήρξε στην ουσία μεταφορά πόρων από τους ανοργάνωτους και ανίσχυρους στους πιο οργανωμένους και ισχυρούς.
• Η ιδεολογία και πρακτική του λαϊκισμού που εισήγαγε το ΠΑΣΟΚ (που αργότερα υιοθέτησε και η Νέα Δημοκρατία) εμπότισε την κοινωνία με μια γενικευμένη αίσθηση περί «κεκτημένων δικαιωμάτων» που αποτελούσαν αναφαίρετα προνόμια. Ο λαϊκισμός έγινε ηγεμονική ιδεολογία υπό την έννοια ότι έγινε οικονομικά σχεδόν αποδεκτή ως αυτονόητη και φυσιολογική τάξη πραγμάτων.
Ο συγγραφέας αναρωτιέται στο τέλος αν ο λαϊκισμός και η κρίση του 2009 οδηγήσουν σε μια νέα ανάκαμψη.
3. Η μεγάλη κρίση – Το μέλλον
Στα δύο τελευταία κεφάλαια, ο συγγραφέας αναφέρεται στη μεγάλη κρίση και το μέλλον. Αφού αναζητά τα αίτια που προκάλεσαν την κρίση, γίνεται διαχωρισμός αυτών σε τρεις κατηγορίες: (1) Ευρωπαϊκές / Θεσμικές, (2) Εγχώριες / Οικονομικές, και (3) Εγχώριες / Πολιτικές. Τίθενται, στη συνέχεια, ερωτήσεις όπως: τι είναι το Μνημόνιο, τι πέτυχε το πρόγραμμα προσαρμογής, πού και γιατί στράβωσε το πρόγραμμα, αν είναι σωστή επιλογή η έξοδος από το ευρώ, και, τέλος, ποιες είναι οι πολιτικές επιπτώσεις της κρίσης.
Βασικά χαρακτηριστικά του κεφαλαίου αυτού είναι:
• Στο τέλος της δεκαετίας του ’80, η μετατροπή της ΕΟΚ σε οικονομική και νομισματική ένωση (Συνθήκη του Μάαστριχτ το 1992). Τα κράτη-μέλη διατηρούσαν τη δημοσιονομική κυριαρχία τους με την κατάρτιση προϋπολογισμών, οι οποίοι θα σέβονταν δύο βασικούς δείκτες: (1) Έλλειμμα <3% του ΑΕΠ και (2) Χρέος <60% του ΑΕΠ.
• Τα ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών των χωρών του Νότου καθρέφτιζαν τα αντίστοιχα πλεονάσματα των χωρών του Βορρά. Βάσει αυτής της συμμετρικής διαδικασίας, η κρίση δεν ήταν ζήτημα παραβίασης κανόνων, αλλά ζήτημα ελαττωματικών κανόνων.
• Για την Ελλάδα, η Αχίλλειος πτέρνα ήταν το μονίμως υψηλό δημόσιο χρέος της. Η δημοσιονομική πολιτική που εφάρμοζε, συνδύαζε διόγκωση δαπανών με κάμψη εσόδων (το 2007 οι δαπάνες ήταν 45% του ΑΕΠ, ενώ τα έσοδα 40% από τη φορολογία). Σε επίπεδο φοροδιαφυγής, το πραγματικό εισόδημα των αυτοαπασχολούμενων είναι 1.92 φορές μεγαλύτερο από το δηλωμένο (κατά μέσο όρο). Κατ’ εκτίμηση του συγγραφέα, η πλήρης είσπραξη των φόρων και η κατάργηση της φοροαπαλλαγής των αγροτών θα αύξανε τις εισπράξεις από το φόρο εισοδήματος κατά 33% και θα μείωνε σημαντικά τη φορολογική ανισότητα. Το βασικό χαρακτηριστικό της πολιτικής οικονομίας της μεταπολίτευσης είναι χαμηλά έσοδα – υψηλές δαπάνες.
Όπως έχουμε γράψει σε πρόσφατες δημοσιεύσεις μας στον τύπο (βλ. εφημερίδα Καθημερινή, 08.05.2010 με τίτλο «Η εξέλιξη του δημόσιου χρέους και τρόποι μείωσης του» των Γ. Ατσαλάκη και Κ. Ζοπουνίδη, και 29.09.2012 με τίτλο «Καρτέλ, λόμπι και συντεχνίες διαλύουν τις οικονομίες» των Γ. Ατσαλάκη και Κ. Ζοπουνίδη) και στο βιβλίο με τίτλο «Απλές Οικονομικές Λογικές Αναδιάταξης και Ανάκαμψης της Οικονομίας και των Επιχειρήσεων» των Κ. Ζοπουνίδη και Γ. Ασταλάκη (Εκδ. Κλειδάριθμος, 2013), τα δημόσια ελλείμματα εκτοξεύθηκαν στα ύψη και δεν κατέστη δυνατό να τιθασευτούν λόγω της ύπαρξης ομάδων πίεσης – συμφερόντων, οι οποίες μπλοκάρουν τις μεταρρυθμίσεις που θίγουν τα συμφέροντα τους. Για παράδειγμα, υπολογίζεται πως υπάρχουν 199 ειδικοί φόροι κατανάλωσης και συναλλαγών, προκειμένου να χρηματοδοτούνται 24 συνταξιοδοτικά ταμεία και ταμεία υγειονομικής περίθαλψης διαφόρων επαγγελματικών ομάδων, όπως δικηγόροι, γιατροί, πολιτικοί μηχανικοί, δημοσιογράφοι, στρατιωτικοί, ξενοδόχοι, ναυτικοί. Επιπλέον, οι ομάδες αυτές προστατεύονται από τον ανταγωνισμό διαμέσου πολυάριθμων νομοθετικών ρυθμίσεων, ενώ οι ισχυρές αντιστάσεις αυτών οδήγησαν σε αποτυχία το πρόγραμμα προσαρμογής.
Ατενίζοντας το μέλλον, ο συγγραφέας διακρίνει τρία σενάρια προοπτικών: (1) Η χώρα θα μπορούσε να υποστεί μια καταστροφική κατάρρευση, πιθανότατα ως αποτέλεσμα μιας άτακτης χρεοκοπίας, (2) Θα μπορούσε να επιβιώσει σερνόμενη εντός ευρώ και (3) Θα μπορούσε να στρέψει την οικονομία της προς ένα νέο παραγωγικό μοντέλο εκμεταλλευόμενη τα οφέλη από τη συμμετοχή της στην Ευρωζώνη, ιδίως αν και η ίδια η Ευρωζώνη αποφασίσει να αλλάξει ρότα.
Τέλος, ο συγγραφέας βλέπει το μέλλον μέσα από επτά κύκλους άνθησης – κατάρρευσης – διάσωσης. Πιστεύει ότι η απόφαση της Ελλάδας να ενταχθεί στην Ε.Ε. αποτελεί κλασική περίπτωση υπέρμετρης φιλοδοξίας. Η κρίση του 2009 να αποτελεί τον πιο πρόσφατο από τους επτά αυτούς κύκλους. Το ερώτημα, όμως, παραμένει: το παρελθόν της Ελλάδας διαμορφώνει το παρόν και το μέλλον της κι αν ναι, με ποιο τρόπο;
