Μία σπουδαία γιορτή, ιδιαίτερα για τους παλιότερους Ελληνες σ’ ομορφιά και χάρη, είναι η Καθαρά Δευτέρα.
Λέγεται Καθαρά γιατί τα ξημερώματα αυτής της μέρας, οι νοικοκυρές καθαρίζουν το σπίτι και ιδιαίτερα τα μαγειρικά σκεύη από τα λίπη και τις άλλες πασχαλινές τροφές που τρώγονται το βράδυ της Αποκριάς.
Για την Εκκλησία, η μέρα αυτή είναι η πρώτη μέρα της νηστείας της Μεγάλης Σαρακοστής. Και λέγοντας «Καθαρά» εννοεί την κάθαρση των πιστών που αρχίζει με τη νηστεία.
Ο κόσμος και πιο πολύ ο παλιός, τη μέρα αυτή χαιρόταν το νηστήσιμο πανηγύρι έξω στη φύση. Ολοι ήθελαν να πάρουν μέρος σ’ αυτή την ιδιότυπη εκδρομή. Να βρεθούν έξω από τα αστικά κέντρα, μακριά από το νέφος και τη ρύπανση και να χαρούν την καθαρή φύση.
Τα φαγητά της μέρας αυτής ήταν η πατροπαράδοτη λαγάνα, ο χαλβάς, οι ελιές, ο ταραμάς, τα μαρούλια και τα σκορδοκρόμμυδα, τα καλαμαράκια και τα χταπόδια. Κι όλα αυτά τα συμπλήρωνε το κρασί κι η ρετσίνα.
Αν ύστερα ο χώρος και ο χρόνος το επέτρεπαν, μικροί και μεγάλοι επιχειρούσαν να σηκώσουν τον χαρταετό τους, συναγωνιζόμενοι σε γνώσεις και επιδεξιότητα.
Την ξεχωριστή αυτή γιορτή με το πανηγύρι κοντά στη φύση, τη λένε Κούλουμα. Υπάρχουν πολλές εκδοχές από πού προέρχεται αυτή η λέξη, όμως φαίνεται πιο πειστική η παρακάτω: Λέγεται πως το έθιμο αυτό είναι Βυζαντινό. Γιορτάζανε και στο Βυζάντιο την Καθαρά Δευτέρα και τρώγανε τη μέρα αυτή κουκιά που τα λέγανε «κουλούμια». Από τα κουλούμια λοιπόν προήλθαν τα Κούλουμα.
Τα κούλουμα στην παλιά Αθήνα γιορτάζονταν «κατάχαμα και σταυροπόδι» στις κολόνες του Ολυμπίου Διός. Εκεί έτρωγαν, έπιναν και τραγουδούσαν.
Στο ωραίο αυτό πανηγύρι των Αθηναίων, έτρεχαν κάθε Καθαρά Δευτέρα στους στύλους του Ολυμπίου Διός και πολλοί ξένοι να απολαύσουν το θέαμα και να χαρούν τις γιορταστικές εκδηλώσεις. Πολλοί ζωγράφοι, εντυπωσιασμένοι από το όμορφο ζωηρό πανηγύρι των Αθηναίων, απαθανάτιζαν σε έργα τους εικόνες από τα Κούλουμα.
Ο ελληνικός λαός «θρηνεί» με εύθυμο τρόπο την αρχή της νηστείας που σημαίνει την αποχή από το κρέας και προβάλλει με το δικό του τρόπο τα νηστήσιμα που του κρατούσαν συντροφιά.
Να τι λέει:
Τ’ ακούτε τι παράγγειλε
Η Καθαρή Δευτέρα;
Πέθαν’ ο κρέος, πέθανε
Ψυχομαχεί κι ο τύρος.
Στο ορεινό Ρέθυμνο την Καθαρά Δευτέρα κάνανε την κηδεία του Καρνάβαλου και ψευτοκλαίγανε λέγοντας:
«Εμείς ετούτον κλαίομε.
Εμάς ποιος θα μας κλάψει
όπου το σκορδοκρόμμυδο
τ’ άντερα θα μας κάψει.
Ξημερώματα της Καθαράς Δευτέρας στην Κύπρο τραγουδούν:
Επήαν οι Απόκριες
κι ήρταν οι τυρινάες
κι ήρτεν Αγια Σαρακοστή
με τις εφτά βτομάες.
Στην Ηπειρο σε πολλά χωριά τις τρεις πρώτες μέρες της Σαρακοστής δεν έτρωγαν σχεδόν τίποτα.
Οι εκδηλώσεις της Αποκριάς και της Καθαράς Δευτέρας ξέφευγαν πολλές φορές από τα όρια της σωφροσύνης και καταντούσαν να είναι εκδηλώσεις λατρείας των ψευτοθεών. Γι’ αυτό ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος τον 4ο μ.Χ. αιώνα χαρακτηρίζει τις μεταμφιέσεις και τα μασκαρέματα «καταγέλαστον κωμωδίαν».
Καθαρά Δευτέρα για την Εκκλησία είναι η αρχή της νηστείας κι έγινε κατά μίμηση της νηστείας του Χριστού πριν αρχίσει τη δημόσια δράση του.
Ολη η εβδομάδα που ακολουθεί τη μέρα αυτή λέγεται «Καθαρά εβδομάδα». Οι μέρες της εβδομάδας αυτής και οι άλλες που ακολουθούν δεν είναι ευκαιρία για διασκεδάσεις, λένε οι Πατέρες, αλλά ξεκίνημα για πνευματικούς αγώνες. Αποχή όχι μόνο από ορισμένα είδη τροφής, αλλά αποχή κυρίως από τα πάθη και τις κακίες.
Το πρώτο Σάββατο μετά την Καθαρά Δευτέρα ακολουθεί η κινητή γιορτή του Αγίου Θεοδώρου.
Εδώ τίθεται το ερώτημα γιατί ορίστηκε η γιορτή τη μέρα αυτή. Αυτό έγινε ύστερα από ένα θαύμα.
Όταν έγινε αυτοκράτορας ο Ιουλιανός ο Παραβάτης, σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, ήθελε να καταργήσει τη νηστεία της Καθαράς Δευτέρας στους Χριστιανούς της Κων/πολης. Για να τους αναγκάσει σ’ αυτό αφαίρεσε αιφνιδιαστικά από την αγορά όλα τα νηστήσιμα τρόφιμα και γέμισε την αγορά με μη νηστήσιμα το ξημέρωμα της Καθαράς Δευτέρας.
Προτού όμως μπει το σχέδιο αυτό σε εφαρμογή φανέρωσε με θείο όραμα ο Άγιος Θεόδωρος στον επίσκοπο της πόλης Ευδόξιο τι πρόκειται να συμβεί και συνέστησε σ’ αυτόν να παραγγείλει στους Χριστιανούς να φάνε τη μέρα αυτή βρασμένο σιτάρι σαν κόλλυβα.
Αυτό ακριβώς έγινε σαν ήρθε η Καθαρά Δευτέρα και το σχέδιο του Ιουλιανού απέτυχε.
Σ’ ανάμνηση του θαύματος αυτού γιορτάζει η Εκκλησία μας σύμφωνα με τον κανόνα της συνόδου της Λαοδικείας, τη μνήμη του Αγίου Θεοδώρου το πρώτο Σάββατο μετά την Καθαρά Δευτέρα.
*συνταξιούχος δάσκαλος
