«Και διηγώντας τα να κλαις…»

Μια σημαντική πηγή, αν και πολλοί την αμφισβητούν, για όσα διαδραματίστηκαν στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, αναμφίβολα, είναι και τα απομνημονεύματα, οι θύμησες κάποιων από τους πρωταγωνιστές του Αγώνα, οι οποίες καταγράφηκαν και δημοσιοποιήθηκαν μετά την έλευση της Ελευθερίας και της Ανεξαρτησίας. Πρέπει, όμως, να επισημανθεί ότι, συνήθως, η μεγαλύτερη αξία των απομνημονευμάτων είναι η λογοτεχνική, εφόσον διάφοροι λόγοι, που θα αναλυθούν παρακάτω, εγείρουν ποικίλες αμφισβητήσεις για τα αφηγούμενα και “συρρικνώνουν”, συχνότατα, σημαντικά το βαθμό αντικειμενικότητας των συγγραφέων και των έργων τους!
Επιπρόσθετα, κάποιοι, στην αγωνιώδη προσπάθεια για πολύπλευρο “φωτισμό” των γεγονότων, στέκονται και στη σημασία, την οποία, κατά τη γνώμη τους, έχουν, ως ιστορικές πηγές, και οι γραμμένες από άλλους βιογραφίες κάποιων πρωταγωνιστών της Επανάστασης. Σ’ αυτήν την περίπτωση, βεβαίως, έχει σημασία να μπορέσει ο αναγνώστης να διακρίνει εάν και πότε ο βιογράφος είναι αντικειμενικός και από ποιους παράγοντες επηρεάζονται και όσα γράφει και ο τρόπος που τα παρουσιάζει.
Ξαναγυρίζουμε, λοιπόν, στα απομνημονεύματα, για τα οποία ο συγγραφέας, Oυόλτερ Mπέρνστιν, έχει γράψει ότι «είναι πάντα ιστορία, όποιες και αν είναι οι προθέσεις τους, άσχετα με το πόσο υποκειμενικά είναι». Εάν θέλουμε, όμως, να εξειδικεύσουμε στην περίπτωση των απομνημονευμάτων των Αγωνιστών του 1821, θα λέγαμε πως είναι αναμνήσεις από τη ζωή και τη δράση τους στα χρόνια του Αγώνα ή λίγο πριν την έναρξή του ή λίγο μετά τη λήξη του. Τα κείμενα αυτά δεν είναι αντικειμενικά και ανεπηρέαστα, όπως η Ιστορία. Και τούτο είναι λογικό και φυσιολογικό, εφόσον ο συγγραφέας τους είναι φυσικό να παίρνει προσωπική θέση συχνά σ’ ό,τι περιγράφει, να δικαιολογεί τον εαυτό του και να του δίνει, ίσως, μεγαλύτερη αξία, από όση πραγματικά έχει.
Πολλοί, λοιπόν, από όσους πρωταγωνιστήσανε στον πολεμικό ή στον πολιτικό “στίβο” στα χρόνια της Επανάστασης (1821 έως 1829) θέλησαν να καταθέσουν μια γραπτή μαρτυρία για τα σπουδαία γεγονότα τα οποία έζησαν.
Από τα απομνημονεύματα που έχουν πολλές και χρήσιμες πληροφορίες για το διαχρονικό αναγνώστη τους και το λιγότερο δυνατό φόβο να παρασυρθεί αυτός σε υποκειμενικές κρίσεις, μπορούμε να ξεχωρίσουμε, τόσο από ιστορικής όσο και από λογοτεχνικής πλευράς, τα “Στρατιωτικά Ενθυμήματα” του Κασομούλη, τα “Απομνημονεύματα” του Μακρυγιάννη. Η “Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής” είναι μια προφορική αφήγηση του Θ. Κολοκοτρώνη καταγραμμένη από το λόγιο της εποχής Γεώργιο Τερτσέτη, ενώ δεν πρέπει να αγνοήσουμε τις προσπάθειες και των Ν. Σπηλιάδη, Χρ. Περραιβού, Παλαιών Πατρών Γερμανού, Φωτάκου κ.ά..
Όλα τα παραπάνω κείμενα έχουν, όμως, αδιαμφισβήτητη ιστορική αξία και πολύ συχνά χρησιμοποιούνται ως ιστορική πηγή για να «φωτίσουμε»κάποια στιγμή του πολύχρονου Αγώνα, μολονότι, εάν θέλουμε να βρούμε όλη την πραγματική αλήθεια, όσες πληροφορίες αντλούμε από απομνημονεύματα πρέπει να ελέγχονται και να διασταυρωθούν και με άλλες, ίσως πιο αντικειμενικές, πηγές. Ο λόγος; Η υποκειμενικότητά τους είναι πασίδηλη, όχι μόνο γιατί ο τρόπος γραφής και προβολής των ανιστορούμενων επηρεάζεται, πασιφανώς και σε μεγάλο βαθμό, από τις ιδέες και τη βιοθεωρία του απομνημονευματογράφου, αλλά, κυρίως, επειδή οι θύμησες για γεγονότα που είδε ή έζησε ο ίδιος ο αφηγητής καταγράφονται, συνήθως, σε σημαντικό χρόνο ύστερα από τα γεγονότα και ενδέχεται να τα «παραμορφώνουν (αλλοιώνουν) επιλεκτικά», παρασυρμένοι από κάθε είδους προκατάληψη, εξασθένηση μνήμης ή λόγω αναθεωρημένης οπτικής απέναντι σε αυτά, που, όπως όλοι ξέρουμε, συντελείται με τα κατοπινά γεγονότα ή με την ύστερη γνώση.
Παρά ταύτα, συχνά, κάποια από τ’ απομνημονεύματα των Αγωνιστών του 1821 αποτελούν τη μοναδική πηγή άντλησης πληροφοριών για συγκεκριμένα, πολιτικά ή στρατιωτικά, γεγονότα.
Ή συχνά τυχαίνει να έχουμε και αντικρουόμενες περιγραφές των γεγονότων από δύο διαφορετικής οπτικής και ιδεολογίας πρωταγωνιστές τους. Και τότε, είναι που χρειάζεται από κάθε άλλη φορά προσοχή, για να μην υποπέφτουμε σ’ ανεπανόρθωτα ιστορικά ατοπήματα!