Κίσαμος, Γραμπούσα, Σφακιά

» Ἀπὸ ἄγνωστη πηγὴ τοῦ 1830

«Δεν πέρασε πολύς καιρός και άρχισαν να έρχονται νέα από την Κάνδια που με έκαναν ξανά να συναισθανθώ όσα περνούσαν οι γενναίοι και βασανισμένοι κάτοικοι αυτού του νησιού. Τώρα ήξερα κάποια πράγματα για το χαρακτήρα τους και για τις αιτίες και την έκταση των συμφορών που τους είχαν βρει, γιατί ήταν κάτι που το είχα δει με τα ίδια μου τα μάτια.
Το έτος 1826 (για να προσπεράσω τα γεγονότα ενός διαστήματος) ήθελα να επισκεφθώ και πάλι την Κάνδια, όπου οι άμοιροι κάτοικοι είχαν υποβληθεί σε τρομερά δεινά λόγω των πανίσχυρων αιγυπτιακών στρατευμάτων που είχε στείλει εκεί ο αντιβασιλιάς υπό τον Μεχμέτ Αλή και ο αριθμός τους ανερχόταν στις οκτώ χιλιάδες. Οι ηρωικοί Σφακιανοί όμως είχαν σπείρει τον όλεθρο στις γραμμές τους. Μετά από λίγο καιρό βρήκα μια θέση σε ένα υδραίικο καράβι στη Σύρα που ετοιμαζόταν να σαλπάρει για το εν λόγω νησί με ένα φορτίο από παπούτσια και μπότες σταλμένο από την ελληνική κυβέρνηση. Καθοδόν αναγκαστήκαμε λόγω του καιρού, κι ενώ ήμασταν στα ανοιχτά της ακτής του Μοριά, να μπούμε στο λιμάνι της Μαλβαζίας και παραμείναμε εκεί για κάποιες ώρες καθηλωμένοι από το σφοδρό άνεμο». […] (265).

«Ανοίξαμε και πάλι πανιά […]. Φτάσαμε στο λιμάνι της Κισσάμου, στην Κάνδια, αδυνατώντας να μπούμε σε ένα γειτονικό λιμάνι, που ήταν ο προορισμός μας, επειδή είχε περάσει στα χέρια των Τούρκων. Ο γενικός ξεσηκωμός των Ελλήνων στο νησί είχε στεφθεί με επιτυχία, σε σημείο που οι Τούρκοι είχαν αναγκαστεί να καταφύγουν στα κάστρα και να μένουν εκεί κλεισμένοι· παρόλο που κι οι ίδιοι οι Έλληνες σε ορισμένα μέρη είχαν εγκλωβιστεί σχεδόν ασφυκτικά σε καταστάσεις όπου διέθεταν λίγα μονάχα μέσα διαβίωσης και είχαν πολλά δεινά να υπομείνουν.

Το λιμανάκι στο οποίο βρισκόμασταν προστατευόταν από τους ανέμους χάρη σε ένα παρακείμενο απόκρημνο βουνό και η υπεράσπισή του απέναντι σε μια μέτρια δύναμη θα μπορούσε να επιτευχθεί, αν χρειαζόταν, από έναν πυργίσκο που είχε πριν από πολλά χρόνια χτιστεί κοντά στην παραλία. Υπήρχε ένα μικρό χωριό, που είχε κατακλυστεί, και με το παραπάνω, από ένα μεγάλο αριθμό φτωχών οικογενειών, οι οποίες είχαν εγκαταλείψει την ενδοχώρα από το φόβο των Τούρκων και πλέον είχαν να αντιμετωπίσουν την πείνα, καθώς και τη μανία της φύσης εξαιτίας της έλλειψης καταλυμάτων. Από την Κίσσαμο ως τον οικισμό και το κάστρο της Γραμβούσας, που ήταν ένας από τους ονομαστούς τόπους στην Κάνδια τον καιρό του πολέμου, δε μεσολαβούσε παρά μικρή μόνο απόσταση και είχα ακούσει πολλά να λέγονται από τους πολεμιστές για μια επίθεση που είχαν κάμει σε αυτό το σημείο πριν από δυο βδομάδες περίπου. Πράγματι, μπορούσα γύρω μου να δω αρκετούς να εξακολουθούν να υποφέρουν από τραύματα που είχαν δεχτεί από συγκεκριμένο συμβάν και θυμάμαι ιδίως έναν που είχε χτυπηθεί από μια σφαίρα ακριβώς κάτω από το μάτι του και είχε μια τρύπα που διαπερνούσε από τη μια πλευρά ως την άλλη το κεφάλι του και, παρ’ όλα αυτά, ήταν σε κατάσταση ανάρρωσης. Η γολέτα του καπετάν Τομπάζη βρισκόταν εκείνον τον καιρό στην Κίσσαμο· κι ένας από τους ναύτες που είχαν λάβει μέρος στην επίθεση είχε δεχτεί μια σφαίρα στο μπράτσο» […] (266-268).

«Νιώθοντας την περιέργεια να δω από κοντά το μέρος για το οποίο μου είχαν κινήσει τόσο πολύ το ενδιαφέρον οι διηγήσεις που άκουσα για τις πρόσφατες μάχες και ξέροντας ότι ήταν ορατό από την κορυφή ενός γειτονικού βουνού, προμηθεύτηκα ένα κιάλι και, αφότου σκαρφάλωσα από την απότομη ανηφοριά, είχα την ευχέρεια να το παρατηρήσω με την ησυχία μου. Η Γραμβούσα απλωνόταν από κάτω και σε μια κάποια απόσταση, αλλά αρκετά κοντά ώστε να μπορώ να ξεχωρίσω τους στρατιώτες στο κάστρο. Το ύψος και το απόκρημνο του βράχου πάνω στον οποίο είναι χτισμένο ήταν τέτοια που καθιστούσαν προφανή τη φυσική ισχύ του εν λόγω σημείου και πιστοποιούσε το σθένος της μικρής ομάδας που είχε προβεί στην απέλπιδα προσπάθεια να το καταλάβει.

Από την Κίσσαμο επιβιβάστηκα στη σκούνα του καπετάν Τομπάζη για τα Σφακιά και εκεί μπήκα σε ένα καΐκι που μετέφερε προμήθειες για ένα πλήθος φτωχών οικογενειών που είχαν συρρεύσει στους Καλούς Λιμένες από το φόβο των Τούρκων. Αυτή είναι η περιοχή που ο Απόστολος Παύλος αναφέρει στο 27ο κεφάλαιο των Πράξεων και στον 8ο στίχο. Στο ελληνικό πρωτότυπο καλούνται “Καλοί Λιμένες”, ονομασία με την οποία είναι γνωστή η περιοχή και σήμερα. Αποτελείται από τρία νησάκια εκτεινόμενα σε μικρή απόσταση από την ακτή της Κάνδιας, που παρέχουν καλή προστασία στα πλοία από τον καιρό. Καθώς περνούσαμε ανάμεσα σε αυτά και την κυρίως ξηρά, δεχτήκαμε κανονιοβολισμούς από μια ομάδα Τούρκων που είχε στηθεί στην τελευταία, τους οποίους σκορπίσαμε με τις δικές μας βολές, σκοτώνοντας, νομίζω, και κάποιους. Τα νησάκια αυτά χρησιμεύουν ως ένα πολύ βολικό και ασφαλές καταφύγιο, αλλά μετά βίας μπορεί κανείς να βρει εκεί τροφή. Η επιφάνεια είναι πολύ τραχιά και σε ορισμένα σημεία έχει αρκετό ύψος, αλλά ένα μεγάλο μέρος της είναι καλυμμένο με βράχια και κατάφυτο από θάμνους. Προσεγγίζοντας αυτά τα νησάκια, διαπιστώσαμε ότι ήταν κατακλυσμένα από φτωχούς πρόσφυγες, γυναίκες κυρίως και παιδιά, ο αριθμός των οποίων συνολικά ανερχόταν, με μια πρόχειρη εκτίμηση, στις τρεις χιλιάδες περίπου ψυχές. Για όλους αυτούς τους ανθρώπους δεν υπήρχε ούτε ένα σπίτι, αφού στα συγκεκριμένα νησιά πριν δεν έμεναν παρά μόνο μερικοί βοσκοί. Συναντήσαμε, ωστόσο, σε κάποια σημεία σκηνές απλωμένες, αλλού σανίδες στημένες, πολλούς από αυτούς τους δύσμοιρους στοιβαγμένους σε σπηλιές, που αφθονούν στα βράχια, και πολλούς περισσότερους ακόμα χωρίς κανένα στέγαστρο, να περιφέρονται από δω κι από κει ψάχνοντας για σαλιγκάρια, από τα οποία εξασφάλιζαν ένα αρκετά ικανοποιητικό εφοδιασμό σε φαγητό. Λίγους μόνο άνδρες, όμως, μπορούσε κανείς να δει και αυτοί ήταν συνήθως ανίκανοι να φέρουν πάνω τους όπλα, αφού όλοι οι πολεμιστές βρίσκονταν στα γειτονικά βουνά της Κάνδιας και αντιστέκονταν στους εχθρούς τους. Ένα σημαντικό απόθεμα όπλων και πυρομαχικών φυλασσόταν στους Καλούς Λιμένες, μιας και το μέρος είχε επιλεχθεί λόγω της ασφάλειάς του ως κατάλληλος τόπος φύλαξης» […] (269-271).