Κοινωνία της διακινδύνευσης

Καθ’ οδόν προς μία άλλη νεωτερικότηττα

Ulrich Beck,
εκδόσεις Πεδίο,
Αθήνα 2015, σελ. 422.

Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του διακεκριμένου Γερμανού κοινωνιολόγου Ulrich Beck εκδόθηκε από τις εκδόσεις πεδίο το οποίο παρουσιάζει με ένα πρωτότυπο τρόπο τη λειτουργία των μοντέρνων κοινωνιών.

O συγγραφέας σε αντιδιαστολή με τις ονομασίες που έχουν δοθεί μέχρι σήμερα στις σύγχρονες κοινωνίες όπως μεταξύ άλλων βιομηχανική κοινωνία, καταναλωτική κοινωνία, κοινωνία της γνώσης, μεταβιομηχανική κοινωνία κ.α. ονομάζει τη σύγχρονη κοινωνία στην οποία ζούμε σήμερα “κοινωνία της διακινδύνευσης”. Στα πλαίσια αυτά το άτομο και οι κοινωνίες βρίσκονται αντιμέτωποι με ποικίλες διακινδυνεύσεις οι οποίες δεν είναι φυσικές αλλά ανθρωπογενείς και προέρχονται αφ’ ενός από τη συνεχή προσπάθεια του κεφαλαίου να αυξήσει τα κέρδη του και αφ’ ετέρου από την ευρύτατα διαδεδομένη πεποίθηση ότι στις σύγχρονες κοινωνίες η διαρκής ανάπτυξη/μεγέθυνση είναι δυνατή. Έτσι η τεχνολογική ανάπτυξη, η αύξηση της παραγωγικότητας και η παραγωγή πλούτου που επιτυγχάνεται σήμερα είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη παραγωγή διακινδυνεύσεων που ενέχουν κινδύνους για τη κοινωνία. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι η επιτυχία της βιομηχανικής κοινωνίας (αύξηση του βιοτικού επιπέδου, του καταναλωτικού επιπέδου, του προσδόκιμου επιβίωσης, της υγείας και της μόρφωσης των πολιτών) καθώς είναι συνδεδεμένη με αποτυχίες (δημιουργία διακινδυνεύσεων, ρύπανση του περιβάλλοντος, διατάραξη των οικοσυστημάτων κ.α) την οδηγεί στον αναστοχασμό και στη κριτική της τεχνοεπιστημονικής εξέλιξης. Στον αναστοχαστικό εκσυγχρονισμό όμως της βιομηχανικής κοινωνίας η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν σημαντικό ρόλο. Κατ’ αρχάς έχουν συμβάλλει στη παραγωγή διακινδυνεύσεων ενώ για την αποτίμηση και αξιολόγηση των διακινδυνεύσεων απαιτούνται εξειδικευμένες επιστημονικές/τεχνολογικές γνώσεις. Αλλά και για την αντιμετώπιση των παραγόμενων διακινδυνεύσεων η επιστήμη και η τεχνική έχουν κυρίαρχο ρόλο. Στη βιομηχανική κοινωνία, υποστηρίζει ο συγγραφέας, η λογική της παραγωγής πλούτου κυριαρχεί επί της λογικής παραγωγής διακινδύνευσης ενώ στη κοινωνία της διακινδύνευσης η σχέση αυτή αντιστρέφεται. Σε πρώιμο στάδιο οι διακινδυνεύσεις θεωρούνται λανθάνουσες/εξωτερικές παρενέργειες/επιπτώσεις αργότερα όμως αποκτούν σημαντική θέση στις πολιτικοκοινωνικές αντιπαραθέσεις. Σε αντίθεση με τους κινδύνους οι οποίοι παλαιότερα ήταν συνδεδεμένοι με το εργοστάσιο και την εργασία οι σημερινοί κίνδυνοι δεν περιορίζονται σε ορισμένες περιοχές ή χώρες αλλά είναι υπερεθνικοί και δια-ταξικοί. Ο Ούλριχ Μπέκ πιστεύει ότι η εξέλιξη της βιομηχανικής κοινωνίας μέσω του “αναστοχαστικού εκσυγχρονισμού της” την οδηγεί προς μία άλλη νεωτερικότητα η οποία χαρακτηρίζεται από την υπέρβαση κάποιων ορίων. Πρώτα από την υπέρβαση των ορίων που προκύπτουν από την εξέλιξη της επιστήμης-τεχνολογίας-βιομηχανίας ( που σχετίζονται με τη κλιματική αλλαγή, τη λειτουργία πυρηνικών εργοστασίων, την αποθήκευση μεγάλων ποσοτήτων πυρηνικών όπλων, την αυξημένη χρήση τοξικών χημικών στο διατροφικό σύστημα, κ.α.) και στη συνέχεια των ορίων που προκύπτουν από τις αλλαγές στις κοινωνικές συγκροτήσεις και δομές. Οι κοινωνίες της διακινδύνευσης δεν είναι κατά κύριο λόγο ταξικές κοινωνίες, αναφέρει ο συγγραφέας, ούτε οι συγκρούσεις τους γίνονται κατανοητές σαν ταξικές αλλά περισσότερο σαν δια-ταξικές. Στη βιομηχανική κοινωνία οι όποιες κοινωνικές/ταξικές συγκρούσεις γίνονται για τη προαγωγή της ισότητας και τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των αδύναμων κοινωνικών στρωμάτων/τάξεων. Στις συγκρούσεις/διαμάχες αυτές οι άνθρωποι συμμετέχουν λόγω ανάγκης. Αντίθετα στη κοινωνία της διακινδύνευσης, ισχυρίζεται ο Ουλριχ Μπέκ, οι αγώνες δεν γίνονται πλέον για λόγους ανάγκης αλλά για λόγους ασφάλειας και για τη μείωση των κινδύνων που μας περιβάλουν. Οι άνθρωποι δεν αγωνίζονται πλέον για τη βελτίωση του εισοδήματος τους αλλά γιατί ανησυχούν, για να μειώσουν τους κινδύνους που τους περιβάλλουν. Καθώς ο κόσμος μας γίνεται όλο και πιο πολύπλοκος, χαοτικός και δύσκολα αντιληπτός με σχέση αιτίου-αποτελέσματος και καθώς δεν είμαστε μαθημένοι να διερευνούμε/αναλύουμε τη πολυπλοκότητα αυτή δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε τους κινδύνους που μας περιβάλλουν. Γι’ αυτό απαιτείται η συνδρομή και η βοήθεια της εξειδικευμένης επιστήμης η οποία μπορεί να δώσει τις απαντήσεις, στο βαθμό που γνωρίζει, στη κατανόηση και αντιμετώπιση των πολλών και σύνθετων κινδύνων που μας περιβάλλουν. Οι διακινδυνεύσεις που παράγονται έχουν παγκόσμιο χαρακτήρα όπως π.χ. η κλιματική αλλαγή, ή αυτές που σχετίζονται με το αγροτοδιατροφικό σύμπλεγμα όπου διασυνδέονται οι παραγωγοί και οι καταναλωτές τροφίμων σε όλο το πλανήτη επηρεαζόμενοι αρνητικά από ποικίλα (τοξικά 😉 χημικά που εμπεριέχονται σε αυτά σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Όποιος επηρεάζεται/προσβάλλεται από διακινδυνεύσεις αντιμετωπίζει μεγάλο πρόβλημα αλλά δεν στερεί από κάποιους άλλους κάτι. Έτσι η “ομάδα των επηρεαζόμενων από διακινδυνεύσεις” δεν έρχεται σε αντίθεση/σύγκρουση με την “ομάδα που δεν επηρεάζεται από αυτές” σε αντίθεση με τις ταξικές διαμάχες/συγκρούσεις (μεταξύ κεφαλαίου-εργασίας, εχόντων- μη εχόντων) που παρατηρούνται στη βιομηχανική κοινωνία. Σε διεθνή κλίμακα παρατηρείται το φαινόμενο της σύμπτωσης της υλικής ανέχειας και της άγνοιας των κινδύνων. Είναι σύνηθες το φαινόμενο φτωχοί εργαζόμενοι σε επικίνδυνες βιομηχανίες του τρίτου κόσμου να εγκαθίστανται γύρο από τα εργοστάσια αυτά ή φτωχοί αγρότες να ψεκάζουν καλλιέργειες στις φτωχές χώρες με τοξικά χημικά χωρίς προφυλάξεις. Παράλληλα, αναφέρει o Ούλριχ Μπέκ, οι διακινδυνεύσεις χαρακτηρίζονται από το “σύνδρομο του μπούμερανγκ” καθώς οι παρενέργειες τους επιστρέφουν και επηρεάζουν και αυτούς οι οποίοι τις παράγουν. Η υποβάθμιση από τη βιομηχανική κοινωνία των οικολογικών ορίων της ζωής στο πλανήτη επιβάλλει, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, τον αναστοχασμό της σχέσης μεταξύ φύσης και κοινωνίας. Η κοινωνία δεν μπορεί πλέον να κατανοηθεί έξω από τη φύση ούτε η φύση έξω από τη κοινωνία. Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα η καταστροφή της φύσης παράγει πολλές διακινδυνεύσεις ταυτόχρονα με οικονομικές, κοινωνικές και ιατρικές απειλές στους ανθρώπους. Ενώ στη βιομηχανική κοινωνία κυριαρχεί η αντίθεση φύσης-κοινωνίας στη κοινωνία της διακινδύνευσης η συνέχιση της ύπαρξης αυτής της σημαντικής αντίθεσης παράγει διακινδυνεύσεις που απειλούν να αποσταθεροποιήσουν τη κοινωνία. Ο συγγραφέας εκτιμά ότι “η ουτοπία της παγκόσμιας κοινωνίας” είναι αναγκαστικά μονόδρομος καθώς επιβάλλεται από τη παγκοσμιοποίηση των διακινδυνεύσεων στα πλαίσια της πορείας προς μία άλλη νεωτερικότητα. Διότι πως αλλιώς, διερωτάται, θα μπορούσαν να αντιμετωπισθούν οι διακινδυνεύσεις που σχετίζονται με τη κλιματική αλλαγή, τη συσσώρευση πυρηνικών όπλων, την αποφυγή της περαιτέρω καταστροφής των οικοσυστημάτων, την εμφάνιση πανδημιών όπως αυτή που βιώνουμε σήμερα κ.α. εκτός από διεθνικές και πολυεθνικές συμφωνίες και συνθήκες; Στις παραγόμενες διακινδυνεύσεις ο άνθρωπος δεν γνωρίζει τη πιθανότητα του κινδύνου ούτε τα ακριβή αποτελέσματα τους. Ταυτόχρονα πολλές από τις συνέπειες των διακινδυνεύσεων στον άνθρωπο και στον έμβιο κόσμο (όπως η αποτυχίες στη λειτουργία πυρηνικών εργοστασίων, τα αποτελέσματα ενός έστω και περιορισμένου πυρηνικού πολέμου ή η κλιματική αλλαγή) δεν μπορούμε να τις ελέγξουμε. Σημαντική είναι η διαπίστωση του Ούλριχ Μπέκ ότι σήμερα ζούμε σε ένα διασυνδεδεμένο κόσμο παράγοντας/δημιουργώντας πολλές διακινδυνεύσεις τις οποίες αφ’ ενός δεν μπορούμε να ελέγξουμε και αφ’ ετέρου δεν γνωρίζουμε τις ακριβείς επιπτώσεις τους στο γήινο οικοσύστημα. Επιπροσθέτως ό όποιος έλεγχος τους μπορεί να επιτευχθεί απαιτεί τη παγκόσμια συνεργασία. Οι απόψεις του συγγραφέα για τη κοινωνία της διακινδύνευσης δικαιώνονται πλήρως με τη πανδημία του κορωνοϊού COVID-19 που βιώνει ο πλανήτης. Η ανεξέλεγκτη μεγέθυνση που επιδιώκουμε με σκοπό το κέρδος καταστρέφοντας τα οικοσυστήματα (καταστροφές και πυρκαγιές δασών, καταστροφή ενδιαιτημάτων άγριων ζώων, αυξημένος συγχρωτισμός τους με ανθρώπους) και αδυνατώντας να σεβαστούμε την ενότητα φύσης/κοινωνίας δημιούργησε το κίνδυνο της εμφάνισης και διασποράς μεταδοτικών και τοξικών στον άνθρωπο ζωογόνων ιών η οποία οδήγησε στη σημερινή πανδημία. Για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της είναι απαραίτητη η παγκόσμια συνεργασία κάτι που φαίνεται να γίνεται σε σημαντικό βαθμό σήμερα.

Ulrich Beck (1944-2015). Γερμανός κοινωνιολόγος καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Μονάχου καθώς και σε άλλα πανεπιστήμια όπως μεταξύ άλλων στο London School of Economics και στο Harvard. Οι απόψεις του για τον αναστοχαστικό εκσυγχρονισμό της βιομηχανικής κοινωνίας και τη μετάβαση στη κοινωνία της διακινδύνευσης έχουν τύχει ευρείας αποδοχής.
Νεωτερικότητα, η ιστορική περίοδος από το διαφωτισμό – δεύτερο μισό του 18ου αιώνα μέχρι το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα,
Μετανεωτερικότητα, η περίοδος από το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα