Klaus Schwab
J. Wiley & Sons, ΗΠΑ, 2021,
σελ. 285
Μια παγκόσμια οικονομία που λειτουργεί για τη πρόοδο, τον άνθρωπο και το πλανήτη
Eνα ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο που πραγματεύεται τα σύγχρονα προβλήματα του πλανήτη εξεδόθη πρόσφατα με συγγραφέα το διακεκριμένο καθηγητή του πανεπιστημίου της Γενεύης και ιδρυτή και πρόεδρο του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ καθηγητή Klaus Schwab (1938- ). Ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου είναι “Stakeholder capitalism – A global economy that works for progress, people and planet”. Στο βιβλίο αυτό ο καθ. K. Schwab θεωρεί ότι τα σημερινά μεγάλα προβλήματα στο πλανήτη όπως οι μεγάλες οικονομικές ανισότητες και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με την υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων απαιτούν μία ολιστική προσέγγιση και τη συνεργασία των κοινωνικών εταίρων, των κυβερνήσεων, των επιχειρήσεων και της κοινωνίας των πολιτών. Το πόνημα αυτό χωρίζεται σε 3 μέρη όπου στο πρώτο ο συγγραφέας αναφέρεται στο κόσμο όπως διαμορφώθηκε μετά το Β’ παγκόσμιο πόλεμο και στα σημερινά του προβλήματα, στο δεύτερο στην επιτευχθείσα πρόοδο και στους παράγοντες που συνέβαλαν σε αυτή ενώ στο τελευταίο αναπτύσσει τις απόψεις του για το “κοινωνικό καπιταλισμό” [Stakeholders capitalism] και στη δυνατότητα του να διασφαλίσει την ευημερία στο πλανήτη. Όπως αναφέρει ο K. Schwab έχουν περάσει περίπου 75 χρόνια από τη λήξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου και στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη επικρατεί ειρήνη και αρκετός πλούτος. Ίσως οι προηγούμενες γενιές δεν θα μπορούσαν να ονειρευτούν ένα τρόπο ζωής όπως το σημερινό όπου μεγάλος μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού ζει πολλά χρόνια έχοντας καλή υγεία για μεγάλο μέρος της ζωής του κάτι αδιανόητο όχι μόνο τους περασμένους αιώνες αλλά και λίγες γενιές πριν. Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά του νομίσματος, αναφέρει, όπου οι σημερινές κοινωνίες χαρακτηρίζονται από ακραίες οικονομικές ανισότητες, περιβαλλοντική υποβάθμιση και κλιματικές αλλαγές. Ίσως ο πιο ενδεδειγμένος να εξηγήσει τις σημερινές αντιφάσεις στο πλανήτη, αναφέρει ο K. Schwab, θα ήταν ο Simon Kuznets (1) ο οποίος στο παρελθόν είχε επισημάνει ότι το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν μιας χώρας δεν αποτελεί τον ενδεδειγμένο δείκτη για να χαράζεται η οικονομική πολιτική. Είχε επίσης επισημάνει ότι η άποψη του για το γεγονός ότι καθώς αναπτύσσεται η οικονομία μίας χώρας μειώνονται οι οικονομικές ανισότητες της μπορεί να ισχύει για κάποιο χρονικό διάστημα αλλά όχι σε βάθος χρόνου. Τέλος δεν αποδεχόταν την άποψη που συχνά του αποδίδεται ότι καθώς μία χώρα αναπτύσσεται οικονομικά σταδιακά η ρύπανση/υποβάθμιση του περιβάλλοντος που προκαλεί η οικονομική της μεγέθυνση περιορίζεται. Σήμερα οι επισημάνσεις του S. Kuznets είναι πλήρως αποδεκτές καθώς νέοι δείκτες έχουν επινοηθεί για την αποτίμηση της κοινωνικής προόδου (όπως ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης του ΟΗΕ) ενώ η όξυνση των οικονομικών ανισοτήτων έχει πλέον τεκμηριωθεί (με το έργο μεταξύ άλλων των T. Piketty και B. Milanovic). Τέλος η ραγδαία υποβάθμιση των πλανητικών οικοσυστημάτων, η μη βιώσιμη χρήση των φυσικών πόρων της γης και η επίταση της κλιματικής αλλαγής αποτελούν αναμφισβήτητα γεγονότα που απειλούν την ύπαρξη του ανθρώπου (και πολλών άλλων έμβιων οργανισμών) στο πλανήτη. Μήπως όμως οι εκπληκτικές αλλαγές που συνέβησαν τα τελευταία 30-40 χρόνια στην Ασία θα μπορούσαν να μας υποδείξουν μια καλύτερη πορεία για τη κοινωνική πρόοδο διερωτάται ο συγγραφέας; Μήπως το πνεύμα του Κομφουκιανισμού το οποίο εστιάζει στην αρμονία και έχει επικρατήσει σε μεγάλες περιοχές της Ασίας θα μπορούσε να υποδείξει ένα καλύτερο εναλλακτικό δρόμο για την ευημερία; Μολονότι, εκτιμά, πολλές Ασιατικές χώρες έχουν επιτύχει πρωτόγνωρα οικονομικά θαύματα και έχουν μειώσει κατά πολύ την μεγάλη οικονομική ανισότητα του παρελθόντος με τις δυτικές χώρες οι επιδόσεις τους σε άλλους τομείς δεν είναι ικανοποιητικές. Όπως αναφέρει ο K. Schwab οι οικονομικές ανισότητες στις μεγάλες Ασιατικές χώρες (Κίνα, Ινδία) έχουν οξυνθεί τα τελευταία χρόνια ενώ οι πιο μολυσμένες μεγαλουπόλεις του πλανήτη βρίσκονται σήμερα στην Ασία. Η σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται, σύμφωνα με τον συγγραφέα, με τη διαίρεση/πόλωση των κοινωνιών. Η εμπειρία της Γερμανίας μετά το Β’ παγκόσμιο πόλεμο δείχνει ότι η αρχική διαίρεση της (τοίχος του Βερολίνου) ακολουθήθηκε από την επανένωση των δύο Γερμανιών. Όμως σε άλλες χώρες όπως π.χ. στην Αγγλία (Brexit) και στις ΗΠΑ (Προεδρία D. Trump, πρόσφατες εκλογές) η πόλωση έχει ενταθεί. Ταυτόχρονα παρατηρείται η διάβρωση/σμίκρυνση του παραδοσιακού πολιτικού κέντρου και η μετακίνηση των ψηφοφόρων προς τα άκρα. Αυτή συνοδεύεται με κοινωνικές εξεγέρσεις (κίνημα κατάληψης Wall street-ΗΠΑ, Κίτρινα γιλέκα-Γαλλία, διεθνείς αντιδράσεις των νέων για τη μη λήψη μέτρων για τη κλιματική αλλαγή, κ.α.). Η εμπιστοσύνη στους θεσμούς διαβρώνεται ενώ αυξάνεται ο σκεπτικισμός των πολιτών καθώς διαπιστώνουν ότι οι υποσχέσεις των πολιτικών που διαβεβαιώνουν ότι ο κόσμος θα γίνει καλύτερος για όλους δεν επαληθεύονται. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέας αναφέρεται στις κινητήριες δυνάμεις της προόδου και τα προβλήματα που δημιουργούνται εστιάζοντας στη παγκοσμιοποίηση, τη τεχνολογία και το περιβάλλον. Αν και η ανταλλαγή αγαθών μεταξύ απομακρυσμένων περιοχών χρονολογείται πολλούς αιώνες πριν θεωρεί ότι η πρώτη περίοδος της παγκοσμιοποίησης αφορά το χρονικό διάστημα από τις αρχές του 19ου αιώνα έως το 1914. Ακολουθεί η δεύτερη περίοδος από το τέλος του Β’ παγκοσμίου πολέμου μέχρι τη πτώση του τοίχους του Βερολίνου το 1989 ενώ η τρίτη περίοδος εκτείνεται χρονικά από την αποσύνθεση της Σοβιετικής Ένωσης μέχρι σήμερα όπου εισερχόμεθα σε μία νέα φάση η οποία μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν περίοδος της ψηφιακής παγκοσμιοποίησης. Ο K. Schwab αναφέρει ότι θεωρητικά η παγκοσμιοποίηση μπορεί να συμβάλλει στο αμοιβαίο όφελος των εμπλεκομένων. Όμως οι υπάρχουσες ιστορικές εμπειρίες δείχνουν ότι αυτό δεν συμβαίνει πάντα και συχνά η παγκοσμιοποίηση καταλήγει σε βάρος κάποιων από τους εμπλεκόμενους. Για να προκύψει αμοιβαίο όφελος θεωρεί ότι θα πρέπει να υπάρχουν ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες θα διασφαλίζουν ότι οι άνθρωποι, οι οργανισμοί και τα κράτη που εμπλέκονται στη παγκοσμιοποίηση θα επωφεληθούν από αυτή. Παράλληλα η ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει αλλάξει δραστικά τη ζωή τους τελευταίους αιώνες και έχει συμβάλλει στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου σε όλα σχεδόν τα μέρη του πλανήτη. Μετά το 18ο αιώνα ο πλανήτης γνώρισε σειρά βιομηχανικών επαναστάσεων οι οποίες άλλαξαν τη ζωή του Homo Sapiens στο πλανήτη. Σήμερα βρισκόμαστε στη περίοδο της 4ης βιομηχανικής επανάστασης η οποία χαρακτηρίζεται από ριζικές αλλαγές/καινοτομίες σε πληθώρα διαφορετικών τεχνολογιών οι οποίες μεταβάλλουν τον τρόπο της ζωής μας. Θα πρέπει, αναφέρει, τα κράτη και οι διεθνείς οργανισμοί, έχοντας την εμπειρία των επιπτώσεων των προηγούμενων βιομηχανικών επαναστάσεων, να επινοήσουν και να εφαρμόσουν τις κατάλληλες πολιτικές ούτως ώστε οι επιπτώσεις της να αποφέρουν όφελος σε όλες τις κοινωνίες καθώς και σε όλα τα μέλη τους. Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και η οικονομική επιτυχία, αναφέρει ο συγγραφέας, είχε όμως ένα βαρύτατο τίμημα, τη περιβαλλοντική καταστροφή. Η αλλαγή του κλίματος στο πλανήτη οφείλεται στις ανθρωπογενείς δραστηριότητες κατά τα τελευταία 200 χρόνια μετά την έναρξη της 1ης βιομηχανικής επανάστασης και την ευρεία χρήση των ορυκτών καυσίμων. Στο θέμα αυτό ο K. Schwab συμφωνεί με την άποψη της νεαρής Σουηδέζας ακτιβίστριας Greta Thunberg όπως διατυπώθηκε κατά την ομιλία της στην ετήσια συνάντηση του παγκόσμιου οικονομικού φόρουμ στο Νταβός της Ελβετίας. “Η λύση στη πρόκληση της κλιματικής αλλαγής είναι πολύ απλή και κατανοητή ακόμη και από ένα παιδί. Θα πρέπει να σταματήσουμε τις εκπομπές θερμοκηπιακών αερίων αλλιώς οδηγούμαστε στη καταστροφή. Είναι κάτι που εξαρτάται από εμάς”. Πως όμως αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας την έννοια του “κοινωνικού καπιταλισμού” (stakeholder capitalism στο πρωτότυπο); Όπως αναφέρει αυτή διαφέρει από τις δύο μορφές καπιταλισμού που έχουν επικρατήσει σήμερα. Το “φιλελεύθερο καπιταλισμό ή καπιταλισμό της ελεύθερης αγοράς” όπου κυριαρχούν τα συμφέροντα των (μετόχων των) επιχειρήσεων ενώ τα συμφέροντα των άλλων κοινωνικών εταίρων έρχονται σε δεύτερη μοίρα. Αντίθετα στο “κρατικό ή πολιτικό καπιταλισμό” το κράτος έχει αρκετή δύναμη σε σχέση με τον ιδιωτικό τομέα που παράγει το μεγαλύτερο μέρος του ΑΕΠ της χώρας. Χαρακτηριστικό των δύο αυτών μορφών του καπιταλισμού είναι ότι στη μία μορφή οι ιδιώτες/επιχειρήσεις έχουν μεγάλη ισχύ (και προωθούν μονομερώς τα συμφέροντα τους) ενώ στην άλλη το κράτος (το οποίο θέτει τις προτεραιότητες λειτουργίας της οικονομίας με κάποια κριτήρια). Στη προτεινόμενη από το καθ. K. Schwab μορφή του κοινωνικού καπιταλισμού η ισχύς διαμοιράζεται στους κοινωνικούς εταίρους (stakeholders) που συμμετέχουν στις οικονομικές/παραγωγικές διεργασίες όπως οι κρατικοί φορείς, η κοινωνία, οι εργαζόμενοι, οι πελάτες, οι προμηθευτές, οι τράπεζες, οι μέτοχοι των επιχειρήσεων κ.α. Κατά τη λειτουργία των επιχειρήσεων και άλλων οργανισμών στο κοινωνικό καπιταλισμό θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι θα ικανοποιούνται τα συμφέροντα όλων των εμπλεκομένων/κοινωνικών εταίρων (stakeholders) χωρίς να επικρατούν τα συμφέροντα κάποιων σε βάρος των υπολοίπων. Στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη και ψηφιοποιημένη οικονομία ο συγγραφέας θεωρεί ότι ο στόχος του κοινωνικού καπιταλισμού θα πρέπει να είναι η ευημερία του ανθρώπου και του πλανήτη. Η ύπαρξη ισορροπίας μεταξύ των Εθνικών κρατών, των διεθνών οργανισμών, των επιχειρήσεων και της κοινωνίας των πολιτών μπορεί να διασφαλίσει την επίτευξη του στόχου αυτού. Η συνεργασία και η διαβούλευση μεταξύ των κοινωνικών εταίρων είναι απαραίτητη για την επίτευξη ευημερίας των ανθρώπων και του πλανητικού οικοσυστήματος. Συνεπώς η λειτουργία της οικονομίας δεν θα πρέπει να εστιάζει στην επίτευξη κερδών και στην αύξηση του ΑΕΠ μιας χώρας (όπως συνηθίζεται σήμερα) αλλά στην επίτευξη των στόχων του ΟΗΕ για την αειφόρο ανάπτυξη με ορίζοντα το 2030 όπως αυτοί τέθηκαν στη παγκόσμια συμφωνία για το κλίμα το 2015 στο Παρίσι. Το βιβλίο αυτό του καθ. K. Schwab αποτελεί τροφή για σκέψη (food for thought) για τα περίπλοκα προβλήματα των σύγχρονων κοινωνιών ενώ είναι ιδιαίτερα χρήσιμο στη σημερινή συγκυρία όπου το τέλος της πανδημίας είναι ορατό και οι κυβερνήσεις θα κληθούν σύντομα να αντιμετωπίσουν τα τεράστια χρέη και τα οικονομικά προβλήματα που έχουν δημιουργηθεί από τον ιό SARS-CoV-2.
(1) Simon Kuznets (1901-1985) Αμερικανός οικονομολόγος Ρωσικής καταγωγής. Έλαβε το 1971 το Νομπέλ οικονομικών για την εμπειρικά τεκμηριωμένη ερμηνεία της οικονομικής ανάπτυξης.
