» 140 χρόνια από τη γέννησή του, 50 χρόνια από τον θάνατό του και 65 χρόνια από την απονοµή του βραβείου Λένιν
Ο «Οδηγητής» είναι µέρος µιας από τις κορυφαίες ποιητικές συνθέσεις του κοµµουνιστή ποιητή Κώστα Βάρναλη «Το Φως που Καίει». Το περιοδικό µας εµπνεύστηκε το όνοµά του από αυτό ακριβώς το κοµµάτι του ποιήµατος και κράτησε µια στροφή πάντα τυπωµένη στο εξώφυλλό του:
∆εν είµαι εγώ σπορά της τύχης
Ο πλαστουργός της νιας ζωής
Εγώ είµαι τέκνο της ανάγκης
Κι ώριµο τέκνο της οργής
Τέσσερις γραµµές που συµπυκνώνουν βασικές ιδέες της κοσµοθεωρίας, ότι η επαναστατική πάλη δεν προκύπτει τυχαία, αλλά είναι καρπός των συνθηκών, είναι καρπός της ανάγκης να τσακιστεί ο καπιταλισµός και να οικοδοµηθεί η νέα σοσιαλιστική-κοµµουνιστική κοινωνία. Ο Βάρναλης ήταν µάστορας της Τέχνης και του λόγου κι αυτό φαίνεται όχι απλά από τον τρόπο που στάθηκε µε τη γραφίδα του δίπλα στους εργάτες και στην αγροτιά, αλλά από το πόσο περίτεχνα και θαρρετά τους έδωσε τη διέξοδο, τους έδωσε τον τρόπο σκέψης για να ξεφύγουν από τα δεσµά της εκµετάλλευσης.
Γι’ αυτό η ποίησή του είναι µαχαίρι, δηλαδή όπλο στα χέρια του λαού, των εργατών και του Κοµµουνιστικού Κόµµατος. Φέτος, µε αφορµή τα 140 χρόνια από τη γέννηση του ποιητή, τα 50 χρόνια από το θάνατό του και τα 65 χρόνια από το βραβείο Λένιν, µε το οποίο τον τίµησε η ΕΣΣ∆, το ΚΚΕ και η ΚΝΕ θα συµβάλλουν στη γνωριµία µε το έργο του δίνοντας συνέχεια σε µια πλούσια πολιτιστική-πολιτική παρέµβαση από την οποία ποτέ δεν έλειψε ο Βάρναλης και οι στίχοι του. Ας γνωριστούµε µε βασικές στιγµές στη ζωή και το έργο του.
Ο Βάρναλης πριν µας οπλίσει µε την ποίησή του πήρε ο ίδιος την απόφαση να οπλιστεί ενάντια στην κυρίαρχη αστική ιδεολογία. Μαζί µε τον δάσκαλο ∆ηµήτρη Γληνό συγκαταλέγονται σε αυτές τις εξαιρέσεις που άλλαξαν στρατόπεδο, που εγκατέλειψαν την αστική ιδεολογία και κοσµοθεωρία, αποφάσισαν να την αντιπαλέψουν και βίωσαν τις επιπτώσεις της επιλογής τους.
∆εν έδωσε «λέξεις παρηγόρια»,
αλλά µια ποίηση «µαχαίρι σ’ ολουνούς»
για να γίνει «φως» και «νους»
στους αγώνες της εργατικής τάξης
και του λαού.∆ιάλεξε συνειδητά τη σωστή πλευρά της Ιστορίας
Μεγαλωµένος σε ευκατάστατη οικογένεια για τα µέτρα της εποχής και ξεπερνώντας τα 30 του χρόνια δραπέτευσε από τον κόσµο του ιδεαλισµού, της µεταφυσικής, της προγονολατρείας και του εθνικισµού, του µυστικισµού, της γλωσσικής συντήρησης, του περίτεχνου στίχου, που υµνεί όµως περιορισµένα ατοµικά βιώµατα, και πέρασε στον κόσµο της εργατιάς, του ιστορικού υλισµού, του διεθνισµού. ∆ιάλεξε τον κόσµο της τέχνης µε κοινωνική και πολιτική άποψη για τον λαό, για τον εργαζόµενο. Κατάφερε να αποτινάξει τη γνωστή από τότε αντίληψη «η τέχνη για την τέχνη», υιοθετώντας την τέχνη για τον λαό, τον αγώνα, την κοινωνία, τον σοσιαλισµό-κοµµουνισµό. Έτσι έγινε ο ιδρυτής της επαναστατικής ποίησης στην Ελλάδα. Πρόκειται για αξιοθαύµαστο και επίκαιρο γεγονός που δείχνει πώς µπορεί να ταρακουνηθεί µια συνείδηση όταν αντιλαµβάνεται τον χαρακτήρα της εποχής που ζει, όταν δεν παίρνει αψήφιστα τα κοσµοϊστορικό γεγονότα που συµβαίνουν γύρω του.
Η προοδευτική κατεύθυνση της σκέψης του διαµορφώνεται πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση. Τοµή στη ζωή του αποτελεί η ένταξή του στους ελάχιστους δηµοτικιστές φοιτητές του Πανεπιστηµίου της Αθήνας όταν βρισκόταν εκεί ως πρωτοετής φοιτητής της Φιλοσοφικής. Από το 1910 είναι µέλος του Εκπαιδευτικού Οµίλου. Στη διαπάλη που αναπτύσσεται στους κόλπους του Οµίλου γύρω από παιδαγωγικά, γλωσσικά και άλλα ζητήµατα συντάσσεται µε την πιο ριζοσπαστική πτέρυγα. Σε όλες τις ζυµώσεις της εποχής είναι παρών και γνωρίζει διώξεις για τις ριζοσπαστικές του θέσεις.
Η Οκτωβριανή Επανάσταση επιδρά βαθιά στη συνείδησή του και καθορίζει την µετέπειτα πορεία του. Αυτό φαίνεται στο ποίηµά του «ο Στυλίτης», όπου οι στίχοι αποκτούν επαναστατικό περιεχόµενο: Όχι µε λόγια, µ’ έργα τ’ άδικο πολέµα!/Κι όχι µονάχος!/ Με τα πλήθη συνταιριάσου!/ Τ’ άδικο µ’ αίµα θρέφεται! Πνίξε το µε αίµα.
Το 1919, υπότροφος του ελληνικού κράτους στο Παρίσι για µεταπτυχιακές σπουδές στη Νεοελληνική φιλολογία, επηρεάζεται βαθύτερα από τον διαλεκτικό υλισµό. Όταν το 1921 γράφει το εµβληµατικό «Φως που Καίει» φαίνεται ότι έχει αφοµοιώσει µε επάρκεια τις νοµοτέλειες του επιστηµονικού κοµµουνισµού.
Οι παραγωγικές δεκαετίες
Σύµφωνα µε όλες τις αφηγήσεις των συντρόφων και των φίλων του, αλλά και τις προσωπικές του διηγήσεις, ο Βάρναλης ήταν ένας παραγωγικός και δηµιουργικός άνθρωπος ως το τέλος της ζωής του και σε όλους τους τοµείς αυτής. Σε βαθιά γεράµατα είχε πλήρη διαύγεια και απολάµβανε την καλή παρέα, τις ιδεολογικές, λογοτεχνικές και πολιτικές συζητήσεις. Είχε αδυναµία στη θάλασσα και την επισκεπτόταν συχνά, ακόµα και στα 90 του χρόνια. Κατάκτησε έτσι ένα ακόµα χαρακτηριστικό του πρωτοπόρου κοµµουνιστή. Να είναι πολύπλευρος και να απολαµβάνει τη ζωή χωρίς αυτό να έρχεται σε αντιπαράθεση µε την υπηρεσία που πρόσφερε στο κοµµουνιστικό κίνηµα.
Τα πιο σηµαντικά έργα του γράφτηκαν τις δεκαετίες του ‘20 και του ‘30. Σε αυτά τα χρόνια πριν το µεγάλο σφαγείο του Β΄ Παγκόσµιου ιµπεριαλιστικού πολέµου εµπνεύστηκε τους στίχους του. Επηρεάστηκε βαθιά από το κύµα των εξαθλιωµένων Μικρασιατών προσφύγων που ήρθαν στην Ελλάδα το 1922, αλλά και από τις τότε διεθνείς εξελίξεις, όπως η καπιταλιστική οικονοµική κρίση του 1929 ή οι µεγάλοι εργατικοί και αγροτικοί αγώνες της εποχής.
Έτσι, το 1922 γράφει τους «Μοιραίους» που δηµοσιεύονται στο περιοδικό της ΟΚΝΕ, Νεολαία. Παράλληλα εκδίδεται το «Φως που Καίει» και ο «λαός των Μουνούχων». Το τελευταίο είναι συλλογή διηγηµάτων από τα οποία εξαπολύει δριµεία επίθεση σε αρχές και αξίες της καπιταλιστικής κοινωνίας που οδηγούν τον άνθρωπο στην αποχαύνωση, στην αλλοτρίωση, στην απόγνωση, στην παρακµή.
Από το 1923 ξεκινά η συνεργασία του µε τον Ριζοσπάστη, ενώ το 1925 γράφει και εκδίδει τον «Σολωµό χωρίς µεταφυσική», ένα έργο που συµβάλλει στη διαπάλη µε τις ιδεαλιστικές αντιλήψεις για την Τέχνη. Το 1927 έρχονται οι «Σκλάβοι πολιορκηµένοι» και οι µελέτες του σε περιοδικά του ΚΚΕ, όπως η «Λογοτεχνική Επιθεώρηση» και σε εφηµερίδες. Το 1932 εκδίδεται η «αληθινή από λογία του Σωκράτη». Έργο µε κοφτερή σάτιρα που βάζει τον αρχαίο φιλόσοφο να απαρνιέται τον ιδεαλισµό και να τα βάζει µε τους διεφθαρµένους εκπροσώπους της καπιταλιστικής κοινωνίας, τη δικαιοσύνη της, τους άρχοντες που καταδυναστεύουν το λαό, τη θρησκοληψία, την υποταγµένη διανόηση, αλλά και τον λαό για την παθητικότητα και την έλλειψη εµπιστοσύνης στις δυνάµεις του που αν τις αξιοποιήσει θα καταφέρει να γίνουν «όλος ο εαυτός του κι η ψυχή του δικά του». Έτσι, «αναποδογυρίζοντας» τα ιερά και τα όσια του αστικού κόσµου, ο Βάρναλης ξεσκέπαζε την αλήθεια και προκαλούσε «σεισµό» στις συνειδήσεις που έρχονταν σε επαφή µε το έργο του.
Το 1933 γίνεται µέλος της Αντιχιτλερικής Επιτροπής Βοήθειας στα θύµατα του Ναζισµού και το 1934 ταξιδεύει στην ΕΣΣ∆ για να συµµετάσχει στο Α΄ Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων. Το 1935 συλλαµβάνεται και εξορίζεται σε Μυτιλήνη και Άη Στράτη. Η µεταξική δικτατορία θα απαγορεύσει τα γραπτά του. Συλλαµβάνεται το 1940 από την Ασφάλεια που του ζητά να σταµατήσει να γράφει κατά του φασισµού. Το 1941 αναλαµβάνει ευθύνη στον Τοµέα προπαγάνδας του ΕΑΜ.
Όλα τα έργα που αναφέραµε κι άλλα ακόµη είναι δείγµατα υψηλής στράτευσης και αισθητικής αξίας γεγονός που αποδεικνύει πώς η ποίηση δεν ζηµιώνεται όταν συνειδητά υπηρετεί ένα υψηλό ιδανικό, στρατεύεται µε τον επιστηµονικό σοσιαλισµό. Σε όλα τα έργα η γλωσσική επεξεργασία είναι τέτοια που να µπορεί να αξιοποιεί και την αργκό της εποχής µε έντονα στοιχεία προφορικότητας χωρίς να απορρίπτει την οµοιοκαταληξία. Τα εκφραστικά επιτεύγµατα του Βάρναλη µε τις συγκεκριµένες ιδιαίτερες γλωσσικές επιλογές του δεν πέρασαν απαρατήρητα και σχολιάστηκαν θετικά από τον Κωστή Παλαµά στην εξής φράση: «Η γλώσσα του Βάρναλη είναι σαν πέταγµα πουλιού από την καβαλίνα του δρόµου στην κορυφή της ανθισµένης ροδακινιάς».
∆ιαχρονικός εµπνευστής των αγώνων µας
0ι συνθήκες που γέννησαν το έργο του Βάρναλη παραµένουν. Κάποιοι µοιραίοι -όχι ίσως σε υπόγειες ταβέρνες- δουλεύουν πολύ πάνω από 8ωρο για µισθό που δεν καλύπτει τα βασικά. Άλλοι σε επικίνδυνα εργοστάσια, εργοτάξια και λιµάνια ρισκάρουν τη ζωή τους κι άλλοι µπροστά από έναν υπολογιστή νυχθηµερόν βλέπουν τον ελεύθερο χρόνο τους να συρρικνώνεται. Οι λαοί σέρνονται στα πολεµικά σφαγεία αφού δεν έχουν ξεµπερδέψει µε τον εσωτερικό τους εχθρό. Η παρακµή που έβλεπε στον καπιταλισµό ο Βάρναλης αναδύεται και σήµερα από όλους τους πόρους του συστήµατος.
Υπάρχουµε όµως και όλοι εµείς που θέλουµε η πλάση να κοκκινίσει. Υπάρχουν και δεν είναι λίγοι όσοι βλέπουν το χρέος τους να σηκωθούν από το βαθύ λάκκο αυτής της κοινωνίας και στους οποίους το ΚΚΕ και η ΚΝΕ δίνει το χέρι. Υπάρχουµε όλοι εµείς που θα διακοσµούµε τα Φεστιβάλ µας µε τους στίχους του.
Ο Βάρναλης τέθηκε στην πνευµατική πρωτοπορία του λαού και της εργατικής τάξης, γιατί έφτασε βαθιά και κατάφερε να ανακηρύξει ως εχθρό του τον µεγαλύτερο εχθρό του λαού; τον καπιταλισµό που παράγει φτώχεια, πολέµους και καταδυνάστευση των λαών.
Κλείνουµε µε κάτι που έγραψε όταν ήταν εξόριστος στον Άη Στράτη: «Σήµερα ο κοινωνικός αγώνας βρίσκεται στην πρώτη γραµµή των αξιών… Ο άνθρωπος έγινε κύριος της Τέχνης του. […] Έτσι ο καλλιτέχνης µεταβάλλεται από ναρκωτή των ψυχών, σε αρχιτέκτονα των ψυχών». Ο Βάρναλης παραµένει λοιπόν επίκαιρος γιατί είναι αρχιτέκτονας της ψυχής κάθε επαναστάτη που είναι αποφασισµένος να έρθει ανάποδα ο ντουνιάς!
*Ο Σπύρος ∆αράκης είναι πρώην πρόεδρος µαρτυρικής ΜΑΛΑΘΥΡΟΥ πρώην ∆ήµαρχος Μηθύµνης και µέλος του ∆.Σ του ∆ικτύου Μαρτυρικών πόλεων και χωριών της Ελλάδος περιόδου 40΄- 45΄ (ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΑ)
