Aφορμή για το γραφτό αυτό μου έδωσε δημοσίευμα στα “Χ.Ν.” της 1ης Νοεμβρίου ε.ε. που αναφερόταν στην παρουσίαση βιβλίου που συνδέει την αρχιτεκτονική με την ιστορία. Θυμήθηκα τους Κούμους – Μιτάτα στα Λευκά Όρη που πραγματικά ορισμένοι αποτελούν μνημεία λαϊκής αρχιτεκτονικής αλλά και ιστορικά μνημεία, που τους καλύτερους από αυτούς, αφού φτάνουν ως εκεί ορεινοί δρόμοι, προσπαθώ να βρεθούν αυτοί που θα τους συντηρήσουν και αναδείξουν, αλλά φαίνεται κανείς δεν καταλαβαίνει την αξία τους.
Ιστορικά μνημεία γιατί εκεί έβρισκαν καταφύγιο ή τους είχαν σαν ορμητήρια, οι Χαΐνηδες της Τουρκοκρατίας, οι αντιστασιακοί της κατοχής και οι αντάρτες του εμφύλιου, μα και κάθε λογής κυνηγημένος.
Αυτό ακριβώς επεδίωξα και με το βιβλίο μου “Κούμοι – Μιτάτα και βοσκοί στα Λευκά Όρη”, 636 σελίδων, μεγάλου μεγέθους, με 720 φωτογραφίες, αποτυπώσεις και σχεδιαγράμματα κούμων κ.λπ.. Το εξέδωσε το έτος 2008, ο τότε ΟΑΔΥΚ, αλλά δεν βρίσκω χορηγό για επανέκδοση.
Σε αυτό αναφέρθηκα σε περισσότερα από εκατό παλαιά και νεότερα Μιτάτα στα Λευκά Όρη. Για τον ίδιο σκοπό και με τον ίδιο τίτλο είχα ετοιμάσει έκθεση στο Κ.Α.Μ. τον περασμένο Αύγουστο αλλά την ακύρωσα δια λόγους υγείας. Ίσως αυτό γίνει το νέο έτος.
Για μια ακόμη φορά απευθύνω έκκληση στους δημάρχους, κυρίως Σφακίων και Αποκόρωνα, αλλά και Κυδωνίας να ενδιαφερθούν. Επίσης στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου Κρήτης.
Από το παραπάνω βιβλίο αντιγράφω ένα μικρό κείμενο στη συνέχεια:
ΒιτσιλΕ ΜιτΑτο
Πρόκειται για ένα κτίσμα μεγαλιθικό, μπορεί να πει κανείς, ένα κτίσμα δράκων ή υπερανθρώπων. Ο κεντρικός κούμος δεν κατασκευάσθηκε από σχιστολιθικές πλάκες αλλά από τεράστιες πέτρες, μερικές από τις οποίες πρέπει να υπερβαίνουν σε βάρος τα διακόσια κιλά.
Η πρόσβαση προς αυτό γίνεται δίπλα από την κτηνοτροφική εγκατάσταση του Ανδρέα Πλατσιδάκη, στον ορεινό δρόμο Μελιδόνι – Χώσες. Η ανάβαση απαιτεί πεζοπορία μισή ώρα. (Μιτάτο Πλατσιδάκη υψομ. 880 μ. και 6 χλμ. από Μελιδόνι). Το μιτάτο βρίσκεται σε υψόμετρο 1.000 μέτρων, κοντά στα Τρία Κορφάλια. Η διάμετρος του κεντρικού κούμου είναι 6 μέτρα και το ύψος θόλου 5 μέτρα καθαρό. Μόλις εισέλθουμε σ’ αυτόν, δεξιά, είναι χωρισμένος με τοίχο, όπου έχει διαμορφωθεί το τυροκέλι και ψηλότερα είδος οντά. Η είσοδος έχει διαστάσεις 1,70×1,30×0,70 μ. Το πάχος του τοιχώματος είναι 1 μέχρι 1,20 μέτρα και στην πόρτα 1,50 μ. Υπάρχει περιφερειακά Β.Δ. πολύ μεγάλη κούρτα.
Είναι από τους δύο – τρεις κούμους στα Λευκά Όρη που είχε δεύτερο όροφο (πατάρι), που είχε δημιουργηθεί με κορμούς δέντρων για δοκάρια.
Η περιοχή είναι κατάφυτη από κυπαρίσσια, ασφένταμους, αγκάραθους και κάθε λογής θάμνους, τον δε Οκτώβριο ανοίγουν τα υπέροχα φθινοπωρινά κυκλάμινα.
Βόρεια του κούμου υπάρχει νεότερο μικρό κτίσμα και Ν.-Ν.Δ. στέρνα. Βόρεια υπάρχει ακόμη κηπαλάκι 10×6 μ. Η θέα προς Ακρωτήρι, Κεραμειά, Σούδα, Αποκόρωνα κ.λπ. είναι υπέροχη. Ο κούμος, μέχρι ορισμένο ύψος εξωτερικά έχει δεύτερο ξηρολιθικό τοίχισμα για στήριξη, το γνωστό ως φουστάνι του κούμου.
Ηλικιωμένοι Μελιδονιανοί λένε πως το χτίσιμο του άρχισε το 1903 από τον Πλατσιδοδημήτρη και έχτισε μέχρι το ανώφλι, όπου χάραγμα.
Από εκεί και πάνω χτιζόταν μερικά χρόνια με κύριο τεχνίτη τον Ανδρέα Βαγιωνή και βοσκούς. Κάθε χρόνο και ένα γωνάρι χτίζανε. Στον κούμο αυτό τυροκομούσε ο Ανδρέας Πλατσιδάκης μέχρι το 1986, οπότε έχτισε το κάτω, στον δρόμο, τυροκομείο.
Προς τα Τρία Κορφάλια υπάρχει πηγή νερού.
Ο ΚΑΤΩ ΚΟΥΜΟΣ ΒΙΤΣΙΛΕ
Ο διπλός Κάτω Κούμος βρίσκεται 100 περίπου μέτρα Β.Α. από τον προηγούμενο και πρέπει να είναι πολύ παλιότερος από αυτόν. Ο πρώτος θάλαμος είναι μικρός, ύψους 2 μέτρων, και ο άλλος δεξιά έχει διαστάσεις 2,50×3 και 2,20 μ. ύψος. Υπάρχει κούρτα και ανατολικά μικρός σκυλόκουμος. Εδώ ερχόταν για μερικά χρόνια ο κτηνοτρόφος Πλανάς από το Ακρωτήρι, πολύ παλιότερα, με πρόβατα της Μονής Αγίας Τριάδας.
Λίγο πιο ψηλά από τον Βιτσιλέ βρίσκονται τρία κουμάκια, όπου παλιότερα κοιμόνταν βοσκοί. Υψόμετρο 1.100 μ. και πεζοπορία 0,10 Ν.-Ν.Δ. Ακόμη ψηλότερα είναι η τοποθεσία τα Τρία Κορφάλια (κορυφή).
Τρόχαλοι εγινήκανε οι κούμοι και μιτάτα
γιατί αδειάσαν τα χωριά, εφύγανε τα νειάτα.
Δύσκολα ’δα θα βρεις βοσκό μ’ αρβύλες και με ράσο
να κουκουβιάζει στη βροχή, στον πρίνο από κάτω.
