Μαζί με τις καλύτερες ευχές για τον καινούριο χρόνο, η στήλη συνεχίζει σήμερα το, ομολογουμένως δύσκολο, αλλά συναρπαστικό, οδοιπορικό στη σκέψη του Γάλλου νομπελίστα βιολόγου Ζακ Μονό, ο οποίος διερευνά την απαρχή και την εξέλιξη των ζώντων οργανισμών. Είδαμε στα προηγούμενα σημειώματα ότι τα έμβια όντα μοιάζουν να κινούνται με βάση κάποιο σχέδιο, σαν να έχουν να εκπληρώσουν κάποιο σκοπό και χρησιμοποιήσαμε τον όρο του Ζακ Μονό «τελεονομία» για να ονομάσουμε αυτή τους την συμπεριφορά. Η συμπεριφορά αυτή εμπεριέχει την έννοια της κίνησης, της δραστηριότητας.
Μιας δραστηριότητας προσανατολισμένης, συνεκτικής και οικοδομητικής. Αυτές οι τελεονομικές λειτουργίες των έμβιων όντων θα πρέπει να αποδοθούν στις πρωτεΐνες. Αυτές διασφαλίζουν τον ακριβή προσανατολισμό της εκτεταμένης χημικής δραστηριότητας που συντελείται μέσα στον κάθε οργανισμό προκειμένου αυτός να αναπτυχθεί και να πολλαπλασιαστεί. Αυτές ρυθμίζουν και κυβερνούν εξασφαλίζοντας τη λειτουργική συνεκτικότητα στην πολύπλοκη χημική μηχανή που λέγεται ζωντανός οργανισμός. Αυτές, τέλος, ενέχονται στο μοριακό επίπεδο, στις οικοδομητικές αλληλεπιδράσεις που δίνουν στον οργανισμό την ικανότητα να αυτοκατασκευάζεται. Όλες αυτές οι θαυμαστές λειτουργίες των πρωτεϊνών, που φαίνονται να έχουν τεθεί στην εξυπηρέτηση κάποιου σκοπού, στηρίζονται στις λεγόμενες «στερεοειδικές» ιδιότητές τους.
Τι είναι αυτό; Είναι η ικανότητα των πρωτεϊνών να «αναγνωρίζουν» άλλα μόρια σύμφωνα με τη μορφή της μοριακής τους δομής. Έχουν δηλαδή, κατά κάποιο τρόπο, οι πρωτεΐνες «γνωστικές» ιδιότητες. Με την έννοια αυτή, κάθε τελεονομική λειτουργία ή δομή ενός έμβιου όντος μπορεί, κατ’ αρχήν, να αναχθεί στις «στερεοειδικές» αλληλεπιδράσεις των πρωτεϊνών. Εξετάζοντας τις μακροσκοπικές δομές και τις λειτουργίες ενός έμβιου όντος, μπορούμε κάλλιστα να το παραβάλουμε με μια μηχανή. Υπάρχει ωστόσο μια ουσιώδης διαφορά. Μια μηχανή, αλλά και ένα οποιοδήποτε κατασκεύασμα, οφείλει τη μακροσκοπική δομή του στην επενέργεια εξωτερικών δυνάμεων, ας πούμε, εργαλείων που δρουν πάνω σε ένα υλικό για να του προσδώσουν μορφή. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με ένα έμβιο όν. Αυτό γεννάται και αναπτύσσεται μόνο του, από τον ίδιο τον εαυτό του.
Αυτή, λοιπόν, η διεργασία αυτενεργού και αυτόνομης μορφογένεσης, στηρίζεται, σύμφωνα με τον Ζακ Μονό, στις ιδιότητες στερεοειδικής αναγνώρισης των πρωτεϊνών. Τα ένζυμα, που αποτελούν μια ορισμένη τάξη πρωτεϊνών, είναι οι εκτελεστές του τελεονομικού προγράμματος. Αυτά έχουν την ικανότητα να διοχετεύουν το χημικό δυναμικό του όντος προς τις οδούς που έχει επιλέξει το πρόγραμμα. Γνωρίζουμε σήμερα την πλήρη δομή ενός μεγάλου πλήθους πρωτεϊνών, όμως παρ’ όλα αυτά δεν μπορεί να εξαχθεί ένας γενικός νόμος. Φαίνεται σαν εδώ να κυριαρχεί η τύχη. Όμως η «κατά τύχη» δομή κάθε πρωτεΐνης αναπαράγεται χιλιάδες ή και εκατομμύρια φορές μέσα σε κάθε οργανισμό, μέσα σε κάθε κύτταρο και σε κάθε γενεά, από ένα μηχανισμό υψηλής πιστότητας, ο οποίος διασφαλίζει την αμετατροπία των δομών.
Τι έχουμε δηλαδή εδώ; Έχουμε κατ’ αρχάς ένα μήνυμα ενσωματωμένο στη δομή της πρωτεΐνης, κατά τα φαινόμενα, εντελώς τυχαία. Έχουμε, δηλαδή, την αποτύπωση της σύμπτωσης. Ωστόσο το μήνυμα αυτό είναι φορτισμένο με ένα νόημα που το κάνουν φανερό οι διακριτικές-«γνωστικές» ιδιότητες που, όπως προαναφέραμε, έχει η πρωτεΐνη, και που αυτές θα προσδιορίσουν τις λειτουργικές αλληλεπιδράσεις ώστε να αναδειχθεί η τελεονομική φύση του έμβιου όντος. Στον κύκλο αυτό αποτυπώνεται η αρχή και η συνέχιση ολόκληρης της βιόσφαιρας: Από ένα παιχνίδι ολότελα τυφλό συλλαμβάνεται η σύμπτωση, διασώζεται και αναπαράγεται από τον μηχανισμό της αμετατροπίας και έτσι η σύμπτωση, δηλαδή η τύχη, μεταμορφώνεται σε τάξη, κανόνα, ανάγκη. Το μήνυμα που αντιστοιχεί στη σύμπτωση έχει υπαχθεί τώρα στις τελεονομικές λειτουργίες των πρωτεϊνών.
Όμως το ουσιώδες στον κύκλο που περιγράψαμε είναι ότι η εγγραφή του μηνύματος στη δομή της πρωτεΐνης είναι αποτέλεσμα σύμπτωσης και αυτό είναι το βαθύτερο νόημα του μηνύματος που η αρχή του χάνεται στα βάθη των αιώνων.
(*) Δρ. Μηχανικός τ. Δ/ντής ΔΕΔΔΗΕ Α.Ε. Αναφορές: Ζ. Μονό, Η τύχη και η αναγκαιότητα, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1997 Ολα τα δημοσιευμένα κείμενα της στήλης μπορείτε να τα βρείτε στο http://www.haniotika-nea.gr/author/koufakis/
