«Ένα κουδούνι αργολαλεί,
πέρα στσοι πέρα ρίζες
µε τσι µαδάρες µάχεται,
µε τα βουνά µαλώνει
και µε τα χαµολάγκαδα έχει κακιά κι αµάχη».
Μια από τις τέχνες που χάνεται είναι και του λερά. Είναι πολλά τα µυστικά τούτης τση δουλειάς. Στην αρχή το περιβάλλεις το λέρι µε πηλό και το χώνεις στο καµίνι ώστε να κοκκινίσει και λιώσουν τα µέταλλα. Θέλει όµως πολλή προσοχή, γιατί µπορεί να σου τρυπήσει, να το φάει η φωθιά […].
Χρειάζεται ορισµένη θερµοκρασία. Πρέπει να του βάλεις και χαλκό του λεριού. Κι είναι πλια δύσκολο να του βάλεις το χαλκό. Μ’ άµα του βάλεις µόνο χαλκό, πάλι δεν κάνει. Χρειάζεται και µπρούτζος. Είναι κίτρινος αυτός. Του βάνεις και ασήµι. Κι εδώ θέλει προσοχή: άλλη θερµοκρασία θέλει ο χαλκός, άλλη ο ορείχαλκος κι άλλη τ’ ασήµι. Να µη σου καεί. Και νάναι κολληµένο και να βγάνει φωνή. Και µετά, άµα το σιάξεις, του περνάς το σείστρο, που λέµε. Πιάνεις ύστερα και το σφυρηλατείς, όπου καταλαβαίνεις να χρειάζεται. Άµα πάει στην κορφή, το άριστο σηµείο, εκεί που το λέει, πρέπει να σταµατήσεις. Γιατί άνε του παίξεις και καµιά σφυριά παραπάνω, χαλά. Το κάθε λέρι πάει εκεί που το λέει. Αυτό το µυστικό µου το δίδαξε ένας βοσκός. Ποιος και πώς, θα σου το πω παρακάτω.
Έχει κι άλλα µυστικά η δουλειά. Μ’ αυτά δεν τα λέω.
Ο πλέον ονοµαστός λεράς στο νοµό Χανίων είναι ο Χαράλαµπος Παρασκουλάκης από τους Αρµένους Αποκορώνου που σήµερα είναι πάνω από 95 χρονών. Ο ειδικός καµπανολόγος Θεοχ. Προβατάκης έχει χαρακτηρίσει τα λέρια του σαν αληθινά έργα τέχνης.
«Τα λέρια είναι γλυκόηχα όταν χρησιµοποιείται µαύρη λαµαρίνα, της οποίας το πάχος είναι ανάλογο µε το µέγεθος του λεριού.
Για παράδειγµα, ψιλότερα φοριούνται στα µικρά αρνιά που σακάζονται. Επιλέγουµε λαµαρίνα πάχους 6/10 του χιλιοστού για τα µικρά, ενώ για τα µεγάλα που φορούν οι τράγοι, ορισµένα µπορεί να ζυγίζουν περίπου δύο κιλά, η λαµαρίνα τους έχει πάχος 1,5 χιλιοστό.
Μετά το κόψιµο της λαµαρίνας αρχίζει το σφυροκόπηµα στο αµόνι µέχρι να τα γυρίσω, δηλαδή να πάρουν το σχήµα τους, τα περτσινώνω και τους βάζω την αµπελιά που κρεµιέται το σείστρο. Εσωτερικά τώρα επιστρώνονται από λιωµένο µπρούτζο µε ένα άλλο υλικό, σκόνη είναι, που καθαρίζει τη λαµαρίνα και γεµίζονται µε ξυγκόχωµα, έτσι λέµε το χώµα αυτό, που χρησιµοποιείται στην αγγειοπλαστική και ακολουθεί το ψήσιµό τους στο καµίνι. Για την κατασκευή τους χρειάζονται πολλές ώρες και φυσικά, πρέπει ν’ αγαπάς αυτή την δουλειά…»
Στα περισσότερα αιγοπρόβατα οι βοσκοί κρεµούνε κουδούνια για πολλούς λόγους: για προφύλαξη από την κλοπή, για να βρίσκουν ξεκοµµένα ζώα, για να ξεχωρίζουν το κουράδι του από άλλο κουράδι, αφού πολλές φορές επάνω στο κουδούνι έχουν χαράξει σαµά (σηµάδι). Αλλά, πέρα από όλα αυτά, και για να στολίσουν τα ζωντανά τους.
∆ύο είναι οι κατηγορίες κυρίως των κουδουνιών αυτών:
α) Τα λέρια, που είναι στενά και κάπως µακρουλά και
β) Τα σκλαβέρια.
Ο Ανδρέας Πατεράκης στο βιβλίο του «Ποιµενική ζωή στο Ν.Α. Σέλινο» αναφέρει:
«Τα λέρια προσφέρανε πολλές και µεγάλες υπηρεσίες στο βοσκό και το κοπάδι του.
– Κρατούσαν, όπως εγράψαµε, το κοπάδι µαζεµένο.
– Γλιτώνανε ζάλα (δρόµο) του βοσκού, γιατί τον βοηθούσαν ν’ αναγνωρίσει το κοπάδι του από µεγάλες αποστάσεις. Όταν ο βοσκός έβλεπ’ ένα κοπάδι από µακριά και δεν µπορούσε να καταλάβει αν ήταν το δικό του, τότε έστηνε αυτί ν’ ακούσει κάποιο λέρι. Κι όταν τ’ άκουγε καταλάβαινε, γιατί εγνώριζε όλα τα λέρια του κοπαδιού του από τους ήχους τους.
– Τη νύχτα καταλάβαινε πάλι από τα λέρια αν τα ζώα του κοιµιτίζανε (αναπαύονταν), αν έβοσκαν, αν έκαναν δρόµο, γή αν τα ζυγώνανε κλέφτες κι έπραττε ανάλογα µε την περίπτωση».
Και ότι: «Τον καιρό της Τουρκοκρατίας υπήρχε στην ∆υτική Κρήτη ένα έθιµο που ισοδυναµούσε µε νόµο: Όποιος κτηνοτρόφος ξεπερνά τα χίλια ζώα, ο βαροκουραδάρης, να κάνει το µεγαλύτερο κουδούνι του κοπαδιού του από ασήµι ή ασηµοκαπνισµένο».
Το λουρί στο οποίο είναι περασµένο το κουδούνι ή λέρι και που περιβάλλει το λαιµό του ζώου ονοµάζεται κουδουνέ. Το µέρος όπου περνά το κουδούνι ή λέρι λέγεται αµπελέ του λεριού. Το λουρί (κουδουνέ) προσαρµόζεται στο λαιµό των αιγοπροβάτων µε το χαρταλάµι που έχει και γλωσσίδι που λέγεται σείστρο του κουδουνιού.
Πολύ καλός λεράς ήτανε και ο Αντώνης Νευράκης (Νευραντώνης ή Νεύρος). Με τα λέρια ασχολήθηκαν ο Γιάννης ο Καβρός και άλλοι. Σήµερα ένας καλός καινούργιος λεράς έχει το εργαστήρι του στο χωριό Χιλιοµουδού Αποκορώνου και είναι ο Βασίλης Μανατάκης.
