Σήμα…κινδύνου εκπέμπουν οι κούμοι του Ομαλού, ένα χαρακτηριστικό δείγμα της πολιτιστικής κληρονομίας της Κρήτης!
Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι εγκαταλείπονται και αφήνονται στη φθορά του χρόνου, ενώ κάλλιστα θα μπορούσαν να αναστηλωθούν με βάση τις παλιές τεχνικές και να επαναχρησιμοποιηθούν για διάφορες δράσεις.
H αρχιτέκτονας κ. Πατρίσια Γεωργακάκη στα πλαίσια διπλωματικής διατριβής μεταπτυχιακού διπλώματος ειδίκευσης (επιβλέπουσα Μαρία Σταυρουλάκη δρ. Πολιτικός μηχανικός) κατέγραψε, φωτογράφησε, αποτύπωσε περισσότερους από 100 κούμους που βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή του Ομαλού προτείνοντας συγκεκριμένες λύσεις για τη διάσωση πολλών εξ αυτών.
Οπως εξηγεί μιλώντας στα “Χ.ν” «ήμουν ακόμα φοιτήτρια όταν ένας θείος μου με πήγε να δω τον κούμο του προπάππου μου. Ήταν μια καταπληκτική εμπειρία και είπα ότι, μόλις τελειώσω τις σπουδές μου, θα τον φτιάξω. Και σιγά- σιγά τον συντήρησα ώστε να μην καταρρεύσει και τον αποκατέστησα. Στη συνέχεια, στο Πολυτεχνείο στα πλαίσια της διατριβής μου συνομίλησα με πολλούς καθηγητές που έδειξαν πραγματικά πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί οι κούμοι δεν έχουν μελετηθεί αρκετά! Είχε γίνει παλαιότερα μια μελέτη στην Αθήνα και μια μελέτη για τους κούμους της Νίδας που 15 εξ αυτών κρίθηκαν διατηρητέοι».
ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗ- ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ
Η αρχιτέκτονας κατέγραψε περισσότερους από 100 κούμους, με πολλούς εξ αυτών να είναι ερείπια αφού μετά τη δεκαετία του ΄70 εγκαταλείφθηκαν, αλλά και αρκετούς να χρησιμοποιούνται ακόμη από κτηνοτρόφους. «Έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον η χωροθέτηση και η τεχνοτροπία τους. Βρίσκονται πάντα στη ρίζα του βουνού· το ένα μέρος τους βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, είναι ορθογωνικοί, άλλοι μονόχωροι, άλλοι δίχωροι και συνήθως συναντάμε ομάδες κούμων (3-4 κοντά). Στην οροφή τους έχουν το μεσοδόκι – αλλού μεγαλύτερο αλλού μικρότερο, ανάλογα με το μήκος του κούμου – και από πάνω χώμα με πλάτος 40-50 πόντους» μας περιγράφει την εικόνα ενός κούμου η αρχιτέκτονας. Της ίδιας, συνομιλώντας με παλιούς κατασκευαστές, της έλεγαν πάντα ότι βάζουν αλάτι στο χώμα στην κατασκευή του.
«Πήρα κομμάτια από παλιούς κούμους και τα πήγα στο ΜΑΙΧ να μου κάνουν ανάλυση για το τι έχει μέσα το χώμα. Μου απάντησαν ότι είναι χώμα αργιλώδες του Ομαλού που μέσα δεν είχε… καθόλου αλάτι. Οι παλιοί έβαζαν αλάτι για να κρατάει την υγρασία και να μη σκάει το καλοκαίρι, αλλά έπειτα έβαζαν ασβέστη από πάνω. Με την υγρασία, αλάτι και ασβέστης γίνονταν άλας και ξεπλύνονταν, οπότε τα δείγματα που πήρα είχαν ξεπλυθεί από το αλάτι αυτό. Οι παλιοί γνώριζαν γιατί έβαζαν άχυρο, αλάτι, άργιλο, διότι χρησιμοποιούσαν σιδερόπετρες! Βλέπω σήμερα και κτίζουν στον Ομαλό και χρησιμοποιούν υλικά που είναι… σφουγγάρι, όταν ο Ομαλός είναι το μισό χρόνο κάτω από το χιόνι και τον άλλο χρόνο έχει απίστευτη υγρασία.
Οι παλιοί στην περιοχή χρησιμοποιούσαν πλακώδη ασβεστόλιθο (σιδερόπετρα) που δεν απορροφά καθόλου το νερό και την υγρασία. Δεν μπορείς να αγνοείς τις γνώσεις των παλιών και να κάνεις την ευκολία σου, πρέπει να πάρεις την τέχνη και τη γνώση του παρελθόντος και να αξιοποιήσεις τη σημερινή τεχνολογία για να πετύχεις το καλύτερο αποτέλεσμα» δηλώνει η κ. Γεωργακάκη.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ
Οι κούμοι αξιοποιούνταν από τους κτηνοτρόφους για την τυροκόμηση, για να φυλάξουν το τυρί στα “τυροκέλια” αλλά και για τη διαμονή των βοσκών που ήταν δύσκολο να μετακινηθούν ειδικά τον χειμώνα. Οι κούμοι αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα της παράδοσης της Κρήτης, όμως δεν υπάρχουν μόνο εδώ.
«Τους βρίσκουμε στην Κροατία, την Ελβετία, στη Νότια Γαλλία όπου αξιοποιήθηκαν και έγιναν επισκέψιμοι, στην Ιταλία όπου χρησιμοποιούνται ακόμα και για κατοικία» αναφέρει η κ. Γεωργακάκη. Την ίδια στιγμή εδώ κούμοι, όπως αυτοί του Χατζημιχάλη Γιάνναρη, που εντυπωσιάζουν με τον όγκο τους κινδυνεύουν να χαθούν. «Μας βρήκε ένας εκπρόσωπος των διαχειριστών της περιουσίας του Χατζημιχάλη Γιάνναρη και μας ζήτησε τη συνδρομή για το τι μπορεί να γίνει στον κούμο. Πήγαμε και είδαμε ότι είχε τα ξύλα του αλλά είχε αρχίσει να σκάει από πάνω. Όταν αρχίσει να σκάει το δώμα είναι η αρχή του τέλους για τον κούμο.
Η ενδεδειγμένη παρέμβαση είναι να τον καθαρίσουμε, να κρατήσουμε τους στύλους στη θέση τους και να ενισχύσουμε την τοιχοποιία» υπογραμμίζει η αρχιτέκτονας που μέσα και από τη μελέτη της προτείνει σύγχρονους τρόπους αξιοποίησης των κατασκευών αυτών. «Μπορούν κάποιοι από αυτούς να γίνουν ορειβατικά καταφύγια ή να βοηθηθούν οι βοσκοί να τους χρησιμοποιούν. Δεν μπορούν όμως να το κάνουν μόνοι τους, γιατί δεν ξέρουν τον τρόπο και υπάρχει και το κόστος. Υπάρχουν όμως πολλά προγράμματα της Ε.Ε. που χρηματοδοτούν τέτοιες δράσεις. Μπορούν άλλοι επίσης να κατοικηθούν και με μια μικρή ανεμογεννήτρια να έχουν μια ενεργειακή αυτονομία, μπορούν να αποτελέσουν “πράσινους οικισμούς”, καθώς μέσα στους κούμους χειμώνα και καλοκαίρι η θερμοκρασία είναι σταθερή 18 βαθμοί» τονίζει η κ. Γεωργακάκη, που μέσω του Πολυτεχνείου και του καθηγητή κ. Βαζάκα ξεκίνησε κάποιες συζητήσει για το θέμα με τον Δήμο Πλατανιά, υπήρξε ενδιαφέρον, ωστόσο μετά τις καταστροφές του 2019 αυτό υποχώρησε. «Ο κίνδυνος να χαθούν αυτές οι σπάνιες κατασκευές είναι πολύ μεγάλος. Συντελεί σε αυτό το ιδιοκτησιακό καθεστώς, ότι για πολλούς κούμους υπάρχουν και 10 κληρονόμοι. Όμως, αν βρεθεί ένας φορέας και αναλάβει πρωτοβουλίες βάζοντας ως στόχο να διασώσει π.χ. 15 από αυτούς, μπορεί να το κάνει, μπορεί να βρει χρηματοδοτήσεις. Υπάρχουν καταπληκτικοί κούμοι, όπως των Σαρτζέτηδων που είναι μοναδικός και δυστυχώς ένα του κομμάτι χάθηκε, στο Λακκιώτικο γύρο του Μάντακα, του Χατζημιχάλη Γιάνναρη ο κούμος προκαλεί δέος.
Κούμοι στον Ομαλό: Να διατηρήσουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά
«Οι κούμοι του Ομαλού, με ιστορία που χάνεται στα βάθη των αιώνων, πιθανώς κατασκευασμένοι στις ίδιες θέσεις και με τα ίδια υλικά από την εποχή του Μίνωα, αποτελούν χαρακτηριστικές αρχιτεκτονικές κατασκευές της περιοχής με επιστημονικό ενδιαφέρον αρχαιολογικού, ιστορικού και πολιτιστικού περιεχομένου. Αποτελούν ανά τους αιώνες σημεία αναφοράς για την πανάρχαια δραστηριότητα της κτηνοτροφίας και ένα από τα στοιχεία που αποτυπώνουν τη διαχρονική σχέση του Ανθρώπου με τη Φύση στο νησί» αναφέρει ο βιολόγος κ. Π. Λυμπεράκης πρώην πρόεδρος του Φορέα Διαχείρισης Σαμαριάς που είχε ενδιαφερθεί για την αρχιτεκτονική μελέτη της κ. Γεωργακάκη. Ο ίδιος εξηγεί πως «ο Φορέας αποτάθηκε για το θέμα στις δύο αρμόδιες υπηρεσίες: Τη Διεύθυνση Υπηρεσίας Δόμησης (Πολεοδομία) του Δήμου Χανίων και την Υπηρεσία Νεότερων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Κρήτης του Υπουργείου Πολιτισμού με έδρα το Ηράκλειο. Ο λόγος για την επικοινωνία ήταν η αποσαφήνιση δύο σημαντικών θεμάτων που άπτονται της αποκατάστασης των κτισμάτων αυτών: για τη μεν Πολεοδομία, όντας ερείπια, οι κούμοι δεν γινόταν να αναστηλωθούν, ενώ για τη Δ/νση Νεότερων Μνημείων, ολόκληρος ο Ομαλός έχει κηρυχθεί ως ιστορικός τόπος. Οι δύο υπηρεσίες αντιμετώπισαν το θέμα με ενδιαφέρον, κατανόηση και ευαισθησία και αποτέλεσμα της τριμερούς αυτής συνεργασίας ήταν ότι ανοίγει ο δρόμος για την αναστήλωση των κούμων υπό συγκεκριμένους όρους:
• Οι κούμοι αποκαθίστανται στην αρχική τους μορφή, με την παραδοσιακή κατασκευαστική τεχνική, χωρίς χρήση νέων υλικών (π.χ. τσιμέντο ή άλλου τύπου πέτρα) και χωρίς σύνδεση με ηλεκτρικό ρεύμα.
• Δεν απαιτείται Έκδοση Άδειας Δόμησης ή Έγκριση εργασιών μικρής κλίμακας για την αποκατάσταση των παραδοσιακών αυτών κατασκευών, με την επιφύλαξη των ειδικών διατάξεων που αφορούν την περιοχή ή το κτήριο και συγκεκριμένα την Έγκριση από την Υπηρεσία Νεότερων Μνημείων.
• Προϋπόθεση για την έναρξη εργασιών θα αποτελεί η προέγκριση από την Υπηρεσία Νεότερων Μνημείων πλήρους αρχιτεκτονικής μελέτης αποτύπωσης και αποκατάστασης. Σημειώνουμε ότι για μεγάλο μέρος των κούμων του Ομαλού, αφετηρία για την εκπόνηση των σχεδίων μπορεί να αποτελέσει η αρχική μελέτη της κ. Γεωργακάκη.
Το επόμενο πρόβλημα που έχει να λυθεί μετά την αποσαφήνιση (και απλοποίηση) των απαραίτητων διαδικασιών είναι η ανάκτηση της τεχνογνωσίας για την αποκατάσταση των κούμων. Η γνώση για τον τρόπο δόμησης έχει εν πολλοίς χαθεί. Για τον λόγο αυτό αρωγοί στην εκάστοτε πρωτοβουλία αποκατάστασης μπορούν να είναι η Σχολή Αρχιτεκτονικής Πολυτεχνείου Κρήτης και συγκεκριμένα το εργαστήριο της κ. Μαρίας Μανδαλάκη σε συνεργασία με την ΑΜΚΕ Πηλοίκο και την κυρία Πατρίτσια Γεωργακάκη. Οι παραπάνω φορείς μπορούν να συνδράμουν τους ενδιαφερόμενους τόσο στην καθοδήγηση σχετικά με τον τρόπο δόμησης όσο και στην αναζήτηση αλλά και εκπαίδευση μαστόρων για την εκτέλεση των εργασιών.
Προγραμματίζεται εξάλλου η διεξαγωγή διημερίδας θεωρητικού και πρακτικού εκπαιδευτικού περιεχομένου κατά τα τέλη της Άνοιξης όπου το θέμα της αποκατάστασης των κούμων θα προσεγγιστεί ολιστικά.
• Σκοπός του παρόντος δεν είναι η παρότρυνση για την αναστήλωση των κούμων ως μουσειακά εκθέματα. Η αναστήλωση κατακτά το πλήρες νόημά της, εφόσον οι κούμοι αποκτήσουν και λειτουργικό χαρακτήρα. Οι προοπτικές πιθανής χρήσης ποικίλουν και προς αυτή την κατεύθυνση έχουν κατατεθεί ήδη προτάσεις. Αναφέρουμε εδώ ενδεικτικά μερικές από αυτές: • Ιδία χρήση για ποικίλους σκοπούς από τους ιδιοκτήτες.
• Χρήση ως ειδικού τύπου καταλύματα – ορεινά καταφύγια, είτε κάθε κούμος χωριστά είτε ομάδα κούμων από έναν μικρό συνεταιρισμό αντίστοιχων ιδιοκτητών.
• Σε συνδυασμό με το παραπάνω, κάθε ιδιοκτήτης θα μπορεί να διαθέτει προϊόντα που παράγει τοπικά (πατάτες, μήλα, μαλοτήρα, μέλι, τυροκομικά…) στους επισκέπτες του κούμου του (ή των συνεταιρισμένων κούμων).
Ο Φορέας Σαμαρίας έχει εμπιστοσύνη τόσο στην αξία και την ομορφιά της Φύσης και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς όσο και στα προϊόντα που ο τόπος παράγει, αλλά και στην έλξη που προξενεί η τεράστια ιστορική κληρονομιά της περιοχής. Ελπίζει, με την πιθανή υλοποίηση κάποιων ιδεών από τις παραπάνω και τη βοήθεια συμπληρωματικού εισοδήματος που εκτιμά ότι θα προκαλέσει, να ανοίξει ο δρόμος για τη διατήρηση τέτοιων αρχιτεκτονικών στοιχείων σε όλο τον ορεινό όγκο: Από το Θέρισσο, το Μαδαρό και τις Καρές ως την Ανώπολη και από τον Καλλικράτη ως την Αχλάδα».
