1) Προετοιμασία της εκδρομής
Ένας όμιλος φιλότιμων νέων από τα Χανιά ανέλαβε να οργανώσει και να πραγματοποιήσει αυτήν την επίσκεψη-προσκύνημα στην ελεύθερη μητέρα πατρίδα σε ανταπόδοση εκείνης των Μεσσηνίων τον Ιούλιο του 1899. Οι φιλότιμοι αυτοί νέοι της πόλεως μας ( Χανιά ) ήταν οι κ,κ. Κ. Νυστεράκης, Μ. Ιωαννίδης, Ν. Γεμενής, Κ.Ναξάκης και Π Κιουρτζιδάκης ουδενός εφείσθησαν κόπου διά την επιτυχίαν της εκδρομής… ( ΚΗΡΥΞ, Χανίων 3 Αυγούστου 1902 ).
Η εκδρομή των Κρητών στην Καλαμάτα δεν ήταν μια ευκαιρία για ξεκούραση και ψυχαγωγία, αλλά ήταν μια πράξη πολιτική, μια πράξη εθνική. Όχι μόνο όλος ο κρητικός και μεσσηνιακός τύπος κάλυψαν με λεπτομερή ρεπορτάζ τους το γεγονός αυτό, αλλά και αθηναϊκές εφημερίδες έδειξαν ανάλογο ενδιαφέρον.
H εφημερίδα των Αθηνών, ΚΑΙΡΟΙ, 30 Ιουλίου 1902 έγραψε:… Χαρμόσυνον λίαν είνε το γεγονός της εκδρομής των Κρητών εις Καλάμας. Ανταποδίδοντες την εις Κρήτην επίσκεψιν των Μεσσηνίων αντιπροσωπεύουσι την μεγάλην ιδέαν της πανελληνίου Ενώσεως. Η εκδρομή αυτών δεν είνε γεγονός τυχαίον και άσημον, επήγασεν δε εκ των εθνικών πόθων του κρητικού λαού και αποβλέπει εις τον αγώναν του εθνικού μεγαλείου. Μεσσήνιοι και Κρήτες εκδήλωσαν αμφότεροι τον μέγα πόθον της ελληνικής φυλής τον αποβλέποντα εις την πανελλήνιον ένωσιν και το εθνικόν μεγαλείον.
Μια άλλη αθηναϊκή εφημερίδα, ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ 28 Ιουλίου 1902 τονίζει… Δεν έχει μόνον την σημασίαν απλής διασκεδάσεως η εκδρομή των Κρητών,. Περιβάλλεται και υπό εθνικής σημασίας. Η ίδια εφημερίδα, στο φύλλο 29ης Ιουλίου 1902 επανέρχεται στη σημασία που έχει η επίσκεψη των Κρητών στη Μεσσηνιακή γη και σχολιάζει το γεγονός…. Αι Καλάμαι αντιπροσωπεύουσαι την ελευθέραν Ελλάδαν όλην εις τον χαιρετισμόν της αδελφής ομοφύλου νήσου, Τα από της Κρήτης …αποστελλόμενα τέκνα συναποφέρουσι την ιεράν και άσβεστον ελπίδα εις μίαν κραταιάν και ένδοξον Ελλάδα…
Η εφημερίδα των Χανίων, ΠΑΤΡΙΣ, 22 Ιουλίου 1902 γράφει… Είναι πρώτη φορά καθ΄ην η Κρήτη ημιελευθέρα αποστέλλει τέκνα αυτής, όπως χαιρετήσωσι τους πρώτους προσκυνήσαντες το έδαφος αυτής…οι Κρήτες εκδρομείς ανταλλάσοντες αδελφικόν ασπασμόν με τους αδελφούς Καλαμίους…θα ενώσωσι τας ονειροπολήσεις των διά την μεγάλην Ελλάδα
Επίσης η εφημερίδα των Χανίων, ΝΕΑ ΕΡΕΥΝΑ , 31 Ιουλίου 1902 τονίζει, ότι η συνάντηση Μεσσηνίων και Κρητών προσέλαβε χαρακτήρα εθνικής πανήγυρης. Στο μέσο των ενθουσιωδών εκδηλώσεων πρυτάνευε η ιδέα της Μεγάλης Πατρίδας και κυριαρχούσε το αίσθημα της εθνικής αλληλεγγύης πάντων των Ελλήνων.
Η ΝΕΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ του Ηρακλείου στο φύλλο της, 3 Αυγούστου 1902 σε κύριο άρθρο της με τον ενθουσιώδη τίτλο ΖΗΤΩ Η ΕΝΩΣΙΣ-ΖΗΤΩ ΤΟ ΕΘΝΟΣ-ΖΗΤΩΣΑΝ ΑΙ ΚΑΛΑΜΑΙ-ΖΗΤΩ Η ΜΕΣΣΗΝΙΑ έγραψε: ότι η ενθουσιώδης υποδοχή και η μοναδική φιλοξενία που επιφύλαξαν στους εκδρομείς συγκίνησε τις καρδιές όλων των Κρητών. Και τέλος ευχαριστεί τους καλαματιανούς διά την ενθουσιώδη και αποθεωτικήν υποδοχήν, ην έκαμεν εις τους αντιπροσώπους μας .
Eπίσης και οι δύο εφημερίδες της Καλαμάτας παρουσίασαν την επισκεψη… οι ομαίμονες αδελφοί μας έρχονται, έγραψε το ΦΩΣ 11 Ιουλίου 1902, ενώ το ΘΑΡΡΟΣ τονίζει και εύχεται η χαρά της υποδοχής των Κρητών… να είναι ο πρόδρομος του πολυπόθητου γεγονότος της ενώσεως της Κρήτης με την Ελλάδα.
Μόλις η είδηση έφτασε στην Καλαμάτα, ο Δήμαρχος της πόλης, ο κ. Καπετανάκης, συγκάλεσε το δημοτικό συμβούλιο, το οποίο ψήφισε ομόφωνα πίστωση 5.000 δρχ. για τα έξοδα της υποδοχής και ξενάγησης των εκδρομέων Κρητών. Παράλληλα, ασχολήθηκε με το πρόγραμμα υποδοχής των Κρητών. Η κυβέρνηση του Ανδρέα Ζαΐμη δεν επέτρεψε σε κανέναν υπουργό να παραστεί, ούτε και πλοίο να καταπλεύσει στο λιμάνι της Καλαμάτας. Μόνο ο Υπουργός Οικονομικών Νέγρης παρακάλεσε το διευθυντή του τελωνείου Καλαμάτας να φερθούν με διακριτικότητα στους Κρήτες. Ίσως η κυβέρνηση να είχε τον φόβο μήπως δημιουργηθούν διπλωματικά θέματα με την Τουρκία.
2) Το ταξίδι προς την Καλαμάτα-υποδοχή και δεξίωση των εκδρομέων
Η εκδρομή ξεκίνησε, το πρωί του Σαββάτου 27 Ιουλίου 1902 από το Ηράκλειο. Το πλοίο ΑΘΗΝΑΙ παρέλαβε τους 120 εκδρομείς των δύο νομών, Ηρακλείου και Λασιθίου απέπλευσε με προορισμό το Ρέθυμνο, από όπου παρέλαβε τους Ρεθυμνίους εκδρομείς, τους οποίους συνόδεψαν στο λιμάνι η μουσική του φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου και πλήθος κόσμου.
Η ΠΑΤΡΙΣ 2 Αυγούστου 1902 μας πληροφορεί… ότι ο κόσμος μυρμηκιά εις την προκυμαία και αποχαιρετά τους εκδρομείς … φρενητιωδώς ζητωκραυγαζόντων .
Φαίνεται ότι υπήρξε έντονο παρασκήνιο τόσο στην οργάνωση όσο και στην πραγματοποίηση της εκδρομής. Συγκεκριμένα η οργανωτική επιτροπή είχε ορίσει αρχηγό της εκδρομής τον γυμνασιάρχη Ηρακλείου Ιωάννη Περδικάρη, που τότε υπηρετούσε στην ανώτερη διεύθυνση Παιδείας στα Χανιά. Η Κρητική Κυβέρνηση, όμως αρνήθηκε να χορηγήσει άδεια, με το επιχείρημα ότι υπηρεσιακοί λόγοι δεν επιτρέπουν την απουσία του από τα Χανιά . Και απορεί κανείς ποιοι μπορεί να αυτοί οι λόγοι που δεν μπορούσε να απουσιάσει για μια μέρα. Επίσης, οι αρμόδιοι δεν επέτρεπαν στην Κρητική Χωροφυλακή να μεταβεί στην Καλαμάτα. Όμως ο Πρίγκιπας έδωσε από το εξωτερικό τηλεγραφική εντολή η Φιλαρμονική της Κρητικής Χωροφυλακής να μεταβεί στην Καλαμάτα.
Όλος ο τύπος παρουσίασε την υποδοχή που έτυχαν οι Κρήτες εκδρομείς με ύφος διθυραμβικό Το ΘΑΡΡΟΣ, έγραφε … ουδείς θνητός θα ηδύνατο… να ιστορίση την εξαισίαν, την εθνικήν και υπέροχον ημέραν καθ΄ήν οι Κρήτες, εξεδήλωναν τους πόθους και τα αισθήματα αυτών.
Το ΦΩΣ 28 Ιουλίου 1902 κυκλοφόρησε με το παρακάτω πρωτοσέλιδο
To άρθρο αρχίζει.. καλώς μας ήλθατε περιπόθητοι αδελφοί, Κρήτες…Ως εύ παρέστητε, αδελφοί, η Μεσσηνία σας χαιρετίζει …η τραγωδία των βασάνων έφτασεν εις την λύσιν της… Ως εύ παρέστητε ακραιφνείς ομαίμονες, αν η πόλις δεν περισσεύει εις εξωραϊσμούς και στολίσματα, σας ανοίγει όμως την καρδίαν της.
Οι κατοικίες και τα καταστήματα της παραλίας είχαν στολιστεί με δάφνες και μύρτα και όλα ανέδιδαν… μιάν αίγλην ως εκ του λαμπρού στολισμού της, πρωτοφανή δι΄αυτήν… Στην άκρη του λιμενοβραχίονα τοποθετήθηκαν δυο μεγάλες πινακίδες που έλεγαν << ΚΑΛΩΣ ΗΛΘΑΤΕ >> η μία και << ΕΝΩΣΙΣ >> η άλλη, οι οποίες το βράδυ φωτίζονταν με ασετυλίνη.
Το αθηναϊκό ΕΜΠΡΟΣ 29 Ιουλίου 1902 κυκλοφόρησε με το παρακάτω πρωτοσέλιδο και σχολίασε τον στολισμό της πόλης
η οποία… πλουσίως διακεκοσμημένη παρέχει έκτακτον όψιν διά την αναμενομένην άφιξιν των Κρητών …
Την 10ην πρωινή το ατμόπλοιο ΑΘΗΝΑΙ εισέρχεται εις τον ευρύχωρον λιμένα των Καλαμών ο ήλιος καίει μέχρι αναφλέξεως. Είκοσι και πλέον χιλιάδαι άνθρωποι αψηφούντες τον αφόρητον καύσωνα, συμπιεζόμενοι επί της προκυμαίας του λιμένος σείοντες πίλους και μανδήλια ες τον αέραν, αι δε υπέρ της ενώσεως ζητωκραυγαί και τα καλώς ήλθατε πληρούσι τόσου θορύβου τα πέριξ, (ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ ό.π. )
Όταν το πλοίο έδεσε …άρχισε η αποβίβασις υπό τους ήχους της συνεχώς παιανιζούσης φιλαρμονικής των Καλαμών. Προηγούνται αι σημαίαι κρατούμεναι υπό ευσταλών βρακοφόρων Κρητών. Ενώ η κραυγή Ένωσις αντηχεί απ΄άκρον εις άκρου την παραλίαν.
( ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ 4 Αυγούστου 1902)
Η εμφάνιση του οπλαρχηγού Εμμανουήλ Πορτάλιου προκαλεί ρίγη ακράτητου ενθουσιασμό και ο γέροντας αγωνιστής… γίνεται ανάρπαστος και φέρεται επί των χειρών ( ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ του Ρεθύμνου 3 Αυγούστου 1902).
Η ΠΑΤΡΙΣ 2 Αυγούστου 1902 κυκλοφόρησε με το παρακάτω πρωτοσέλιδο
Οταν τελείωσε η αποβίβαση των εκδρομέων ο Δήμαρχος κ. Καπετανάκης μίλησε στους εκδρομείς και αφού τους καλοσώρισε στην ελεύθερη Ελλάδα, σημείωσε ότι τη στιγμή αυτή, εδώ στην Καλαμάτα, η ψυχή του ελληνικού λαού προσφωνεί τους αδελφούς Κρήτες που έρχονται στην ελεύθερη Ελλάδα..
Εκ μέρους των εκδρομέων απάντησε ο Νομάρχης του Νομού Σφακίων κ. Ζουρίδης, ο οποίος μεταξύ των άλλων είπε,
Αδελφοί Ελληνες,… ερχόμεθα κομίζοντες τα ευχαριστήρια της Κρήτης προς την τοσάκις υπέρ αυτής αλγήσασαν και μοχθήσασαν ελευθέραν πατριδαν. Ερχόμεθα διά να σας εμπιστευθώμεν τας ελπίδας μας ότι, συντόμως θα συμπανηγυρίσωμεν, αδιαρρήκτως εναγκαλιζόμενοι, τα ελευθέρια μας Ερχόμεθα να ονειροπολήσωμεν επί του ελευθέρου εδάφους, εν μέσω δακρύων χαράς και ενθουσιασμού, μίαν μεγάλην και ένδοξην πατρίδαν
Μετά οι εκδρομείς και πλήθος κόσμου σχημάτισαν πομπή για να μεταβούν στην πόλη. Μπροστά πήγαιναν οι σημαίες τις οποίες κρατούσαν ευσταλείς κρητικοί βρακοφόροι και ακολουθούσαν η μουσική της Καλαμάτας και της Κρητικής Χωροφυλακής. Οι κυρίες επιβιβάστηκαν στις ιππήλατες άμαξες, οι δε υπόλοιποι ακολουθούσαν τη λεωφόρο που φέρνει από την παραλία στην πόλη Οι εξώσται των οικιών στένουσιν υπό το βάρος του ωραίου φύλου. Πανταχόθεν οπόθεν διερχόμεθα γινόμεθα δεκτοί μετ΄ενθοουσιασμού ραντιζόμενοι υπό ανθέων. Στο τέλος της οδού αυτής ο Νομάρχης Μεσσσηνίας κ. Παλαμάς με όλες τις αρχές της πόλης, πολιτικές και στρατιωτικές, υποδεχθηκε τους εκδρομείς.
Στο Μητροπολιτικό Ι.Ν. της Υπαπαντής εψάλη κατανυκτικώτατη δοξολογία. Στο Δημαρχείο ο Δήμαρχος δεξιώθηκε τους εκδρομείς όπου άφθονα αναψυκτικά και γλυκίσματα προσεφέροντο, ευγενείς δε δέσποιναι και δεσποινίδες των Καλαμών μετά περισσής χάριτος και προθυμίας, ουδενός κόπου φειδόμεναι υπερεθεμάτιζον τις μάλλον να περιποιηθή τους αδελφούς Κρήτας. ( ΚΗΡΥΞ 3 Αυγούστου 1902).
Οι Κρήτες που συμμετείχαν στην εκδρομή φιλοξενήθηκαν σε σπίτια των καλύτερων οικογενειών της Καλαμάτας. Οι αδελφοί Στασινόπουλοι έθεσαν στη διάθεση των εκδρομέων το νεόδμητο ξενοδοχείο τους τελείως δωρεάν. Η πόλις άπασα έχει τεθή εις την διάθεσιν των εκδρομέων και δεν υπάρχει οικία εις ην να μη φιλοξενούνται δύο τουλάχιστον εξ ημών… άπαντες οι κάτοικοι, ανεξαρτήτως τάξεως, προσπαθούσι να μας περιποιηθώσι…. Οι δε κυρίες των Καλαμών αγωνίζονται ποια θα πρωτοπάρει τις κυρίες της εκδρομής για να τις φιλοξενήσει στο σπίτι της.
Είναι πολύ χαρακτηριστική η περιγραφή που κάνει η εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ …Είναι η Τρίτη μεταμεσημβρινή ώρα και η πόλις πυρπολείται εξ ενθουσιασμού και αφορήτου καύσωνος. Οι με την κρητικήν ενδυμασίαν χορεύουσι υπό τους ήχους της λύρας και τα παράφρονα χειροκροτήματα του πλήθους, αναψυκτικά δε και γλυκύσματα προσφέροννται αδιακόπως. Δεν είναι δυνατόν ούτε σιγαρέττον να καπνίσης εξ ιδίων. Τα πάντα προλαμβάνονται και προσφέρονται και προπληρώνονται εν ώ ματαίως διαμαρτύρεσαι και συνάπτης αληθή καυγάν, διά να σου επιτραπή να εξοδεύσης μίαν δραχμήν, τουλάχιστον.
3 ) Η πανήγυρις και το γεύμα του Δήμου στην παραλία
Όταν ο ήλιος άρχισε να κλίνει προς τη δύση οι εκδρομείς και πλήθος ενθουσιώδους λαού άρχισαν να κατηφορίζουν προς την παραλία, όπου ο δήμος είχε προγραμματίσει να προσφέρει γεύμα, προς τιμή των εκδρομέων. Λίγο πριν από το γεύμα ο δικηγόρος και δημοτικός σύμβουλος Καλαμών, Μάρκος Δαζέας μίλησε στους εκδρομείς και αφού τους καλωσόρισε και τους θύμισε τους αγώνες τους για την ελευθερία, κατέληξε με τούτα τα λόγια
Μετά δε σειράν αιώνων τυραννίας… προσέρχεσθε να πανηγυρίσωμεν πανήγυριν εθνικής νηφαλιότητος. Την στιγμήν ταύτην αι μεγάλαι σελίδες της ιστορίας ημών ορθούνται προ των οφθαλμών μας και βλέπουσι εκεί την δόξαν και την προτέραν εύκλειαν
Μέμνησθε δε εν τούτω, αδελφοί Κρήτες , ότι ευρισκόμεθα πάντες εν πατρικώ οίκω
Εκ μέρους των Κρητών ο δικηγόρος Ρεθύμνου Πέτρος Μανουσάκης απάντησε με τα λόγια τούτα… Αν άλλοτε φεύγοντες την βίαν και τον όλεθρον προσηρχόμεθα, ίνα θάλψη ημάς η αδελφική αγκάλη… επισκεπτόμεθα υμάς νυν απελεύθεροι περιπτυσόμεθα υμάς εξ ονόματος της Κρήτης μας … η εκδρομή και η επίσκεψις ημών έστω μία έτι ενθουσιώδης και επίσημος διατράνωσις ότι η Μεγάλη Ιδέα θάλλει αιωνόβιος και αναλλοίωτος πανταχού της Κρήτης… ας αναπέμψωμεν εις διάπυρον εθνικήν φωνήν
Η ΠΑΤΡΙΣ Χανίων στο φύλλο, 2 Αυγούστου 1902 μας δίδει μια εικόνα της ατμόσφαιρας που επικράτησε κατά το δείπνο εκείνο. …Διέρχεται κανείς εις την ζωήν του σπανίως, διακεκριμένας και εξόχους στιγμάς, και εις τας ολίγας αυτάς στιγμάς θα συγκαταριθμηθώσι και αι διαρεύσασαι κατά την νύχτα της 28ης Ιουλίου εν Καλάμαις. Η απέραντος εκείνη και ευρεία προκυμαία έβριθε κόσμου. …
Αλλά και η περιγραφή της ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ 3 Αυγούστου 1902 είναι πολύ ζωντανή … Πολύφωτα τόξα εξ ασετυλίνης εφώτιζον λευκότατα και απαλότατα την απέραντον έκτασιν των τραπεζών, αι οποίαι επρόκειτο να τροφοδοτήσουσι πλέον των πεντακοσίων στομάχων. Αφθονία τροφών και ποτών παρήλαυνε ακαταπαύστως, ανεξάντλητος δε ευγένεια και έκτακτος περιποίησις … η μουσική της κρητικής χωροφυλακής, εναλλάξ με την μουσικήν των Καλαμών, επαιάνιζε συνεχώς κατά την διάρκειαν του γεύματος. Αι εκπυρσοκροτήσεις της ανοιγομένης σαμπάνιας εξακολούθουν αδιάκοποι ηλεκτρίζουσαι την φαντασίαν και πρασκευάζουσι τας προπόσεις.
Το μενού ήταν πλουσιότατο, ποικιλία φαγητών, τυριών, άφθονο μαύρο χαβιάρι, φρούτα και διάφορα γλυκίσματα και άφθονος έρρεε ο καμπανίτης οίνος.
Κατά τη διάρκεια του γεύματος οργανώθηκε μία σαϊτομαχία η οποία προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον. Στο λιμάνι, επίσης, παρουσιάστηκε μία ενετική εορτή … λέμβοι φιλοκαλέστατα διακοσμημέναι, με πληρώματα φέροντα στολάς μεσαιωνικάς, με δαφνοστολίστους τους ιστούς, παρελαύνουσι..
Την ώρα του επιδόρπιου, άρχισαν οι προπόσεις.
Μια στιγμή …εις γέρων πολιός, κλαίων τρέμων, συγκλονούμενος από ρίγη ανέκφραστα ανέρχεται επί καθίσματος. Είνε ο αδελφός του Δημακοπούλου, Του αθάνατου ήρωα του Αρκαδίου. Ο γέρων υψεί το μέτωπον. Θεάται τα πλήθη, εκτείνει τας χείρας και αναφωνεί ένδρακρυς… Χαλάλι του αδελφού μου το αίμα, χαλάλι… Σιγή νεκρική. Ούτε φωναί, ούτε επευφημίαι…
4) Η επίσκεψη των εκδρομέων στη Μεσσήνη
Την επόμενη μέρα, Δευτέρα 29 Ιουλίου 1902 διακόσιοι περίπου εκδρομείς επισκέφτηκαν την πόλη Νησί (σημερινή Μεσσήνη) αν και το πρόγραμμα δεν το προέβλεπε. Η είδηση όμως διαδόθηκε ταχύτατα σε όλη την περιοχή. Και οι κάτοικοι έτρεξαν να προϋπαντήσουν τους εκδρομείς, τους οποίους υποδέχτηκαν στο σταθμό με άκρατο ενθουσιασμό… και με μίαν ομοβροντίαν πυροβολισμών. Και εδώ χοροί, προσφωνήσεις, κεράσματα, προσφωνήσεις. Τελικά κάτω από ζωηρές και ενθουσιώδεις ζητωκραυγές, αλλά και συνεχείς πυροβολισμούς, το τρένο κατόρθωσε να αναχωρήσει.
5) Αναχώρηση και επιστροφή στην Κρήτη. Αξιολόγηση της εκδρομής
Όσο πλησιάζει η ώρα της αναχώρησης του πλοίου οι εκδρομείς μαζί και κόσμος πολύς με τις σημαίες να προηγούνται και τους ενθουσιώδεις ήχους των φιλαρμονικών, Κρητικής Χωροφυλακής και Καλαμών, κατευθύνονται προς το λιμάνι. Παντού από όπου διέρχονται τους ραίνουν με άνθη και τους εύχονται καλή επιστροφή στην πατρίδα τους. Και ενώ το πλοίο σφυρίζει συνεχώς καλώντας τους επιβάτας να επιβιβαστώσιν ,ελάχιστοι σπεύδωσιν εις την πρόσκλησιν ταύτην, θεωρούντες κέρδος ανυπολόγιστον και την επί στιγμάς έτι παράτασιν της διαμονής μας παρά το πλευρόν ειλικρινών και φιλοστόργων αδελφών, τους οποίους δεν βιαζόμεθα να αποχωρισθώμεν.
Στις 6 μ.μ. αρχίζει η επιβίβαση στο πλοίο, το οποίο σφυρίζει ασταμάτητα και καλεί τους εκδρομείς να σπεύσουν να επιβιβαστούν. Παρά ταύτα κάποιοι δεν πρόλαβαν να επιβιβαστούν και παρέμειναν στην Καλαμάτα και την επομένη αναχώρησαν για την Αθήνα με το τρένο.
Οι Κρήτες αγκαλιάζονται με τους αδελφούς Μεσσηνίους και αποχαιρετιούνται με λυγμούς και δάκρυα στα μάτια. Η λέξη ΕΝΩΣΗ είναι η μόνη λέξη που τις στιγμές αυτές… εξέρχεται αυτομάτως από τας χιλιάδας των στομάτων όλης εκείνης της ανθρωποπλημμύρας, ήτις παραφρονούσα και μαινομένη εξ ιερού ενθουσιασμού προπέμπει το πλοίον… λέμβοι κατάμεσται κόσμου και των δύο φύλων περικυκλούσι το πλοίον εντός του λιμένος. Την ώρα αυτή του αποχαιρετισμού ο Δήμαρχος Καλαμάτας, ο κ. Καπετανάκης προσέρχεται και παραδίδει στον γέροντα οπλαρχηγό, Εμμανουήλ Πορτάλιο μία χρυσοποίκιλτη ελληνική σημαία με αργυρό σταυρό πάνω στο κοντάρι, την οποία δώρισε στο Δήμο Χανίων, ως εκπρόσωπο όλης της Κρήτης, λέγοντας τούτα τα λόγια
Σεβαστέ γέρων, αδελφοί Κρήτες, ηυδοκήσατε να αποκομίσητε εις την πατρίδα σας το σύμβολον τούτο, όπερ παραδίδωμεν υμίν εις ανάμνησιν της αδελφικής αγάπης μας. Ακόμη ο Δήμαρχος πρόσφερε στους τρεις μεγάλους δήμους της Κρήτης, Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου μία πανοραματική φωτογραφία της Καλαμάτας μέσα σε ένα καλαίσθητο κάδρο.
Αμέσως μετά την παράδοση της σημαίας εκ μέρους των Κρητών ο δικηγόρος κ Πέτρος Μανουσάκης είπε… δεχόμεθα το εθνικόν τούτο δώρον σας, υψηλόν σύμβολον της μεγάλης ιδέας υπέρ ης ο αγών των πανελλήνων. Η Κρήτη υπήρξε και είναι ευρύς ναός, ένθα μεγάλη θρησκεύεται θεότης, η εθνική ένωσις. Εκεί θα την φυλάξωμεν με τα επαναστατικά μας λάβαρα και θα ακούη νυκτός και ημέρας την αδιάπαυστον προσευχήν μας υπέρ της τελείας μας εθνικής αποκαταστάσεως.
Το πλοίο ξεκίνησε και ολοένα απομακρύνεται. Η ΠΑΤΡΙΣ έγραψε… Μια φαντασμαγορία καταπληκτική, τρίβομεν τους οφθαλμούς διά να ίδωμεν μήπως όλα αυτά είνε όνειρον, όνειρον όπερ φαντασία αχαλίνωτος ηδύνατο να συλλάβη… μία ανθρωπίνη θάλασσα ζητωκραγαύζουσα, αποστέλλουσαν φιλήματα, κινούσαν, μαντίλια,καπέλα… Η παραλία καίγεται από τα βεγγαλικά και πλήθος κόσμου είχε συγκεντρωθεί στην άκρη του λιμενοβραχίονα για να πει το τελευταίο αντίο στους Κρήτες.
Το πλοίο έφτασε στα Χανιά το πρωί της Τρίτης 30 Ιουλίου 1902. Οι εκδρομείς έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό και εθνική έξαρση από πλήθος κόσμου που είχε κατεβεί στην προκυμαία για να τους υποδεχθεί. Οι κραυγές ζήτω η ένωσις ζήτω η Μεσσηνία δονούν την ατμόσφαιρα όλη.
Στη συνέχεια μετέβησαν στον Ι.Ν. Της Τριμάρτυρης. Εκει ο γέρων Εμμανουήλ Πορτάλιος παρέδωσε τη σημαία στο Θεοφιλέστατο Επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου κ.κ. Νικηφόρο .
Το πλοίο συνέχισε το ταξίδι του στο Ρέθυμνο και αποβίβασε τους ρεθυμνιώτες εκδρομείς, τους οποίους υποδέχθηκε η νεοσύστατη φιλαρμονική μουσική του Φιλοεκπαιδευτικού Συλλόγου που παιάνιζε σε όλη τη διάρκεια της αποβίβασης των εκδρομέων, τους οποίους πλήθος κόσμου χαιρετούσε με ζητωκραυγές και ένθερμα χειροκροτήματα.
Το πλοίο συνέχισε το ταξίδι του για το Ηράκλειο, όπου κατέπλευσε στις 10μ.μ. Στο λιμάνι πλήθος κόσμου υποδέχθηκε τους εκδρομείς με σημαίες στο χέρι και με ζητωκραυγές, η δε μουσική του φιλόπτωχου παιάνιζε διάφορα εμβατήρια. Από το λιμάνι οι εκδρομείς, αλλά και πολύς κόσμος μετέβησαν στο Δημαρχείο, συνοδευόμενοι συνεχώς από τη μουσική. Εκεί τους υποδέχθηκε ο Δήμαρχος της πόλης, Ριφαάτ Βέης, παρέλαβε την εικόνα των Καλαμών, τη οποία είχε προσφέρει ο Δήμος Καλαμών προς όλους τους Δήμους της Κρήτης και έστειλε ευχαριστήριο τηλεγράφημα στους Δημάρχους Καλαμών και Παμίσου.
Οι Κρητικοί έστειλαν επίσης ευχαριστήριες επιστολές και σε Καλαματιανούς οι οποίοι τους φιλοξένησαν στα σπίτια τους
Και εδώ τελείωσε η εκδρομή των ημιελεύθερων Κρητών στη Μεσσηνία. Ήταν μια εκδρομή με σκοπούς εθνικούς κατά τη διάρκεια της οποίας οι κρητικοί βρήκαν την ευκαιρία να εκδηλώσουν τη βαθιά και αμετακίνητη πεποίθηση τους στην ενωτική ιδέα και ακόμη να βροντοφωνάξουν ότι αισθάνονται έλληνες και παιδιά της αυτής μάνας.
H εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ 30 Ιουλίου 1902 στο κύριο άρθρο της με τον τίτλο ΑΔΕΛΦΙΚΑΙ ΔΙΑΧΥΣΕΙΣ έγραψε «… Ελλάς και Κρήτη δεν είνε πλέον κεχωρισμέναι, διότι ο λέγων Κρήτη λέγει Ελλάς. Τοιαύται, λοιπόν, επισκέψεις Κρητών εν Ελλάδι και Ελλήνων εις Κρήτην επιβεβαιούσι απλώς και κρατύτουσι τον δεσμόν τούτον… Ολόκληρος δε η Ελλάς οφείλει ήδη ευχαριστίας εις τας εν Καλάμαις αρχάς και τους πολίτας, οίτινες ανέλαβον την πρωτοβουλίαν της γενναίας και ενθουσιώδους ταύτης δεξιώσεως.
ΠΗΓΕΣ
Τα αρχεία των εφημερίδων, ΠΑΤΡΙΣ, ΚΗΡΥΞ, ΝΕΑ ΕΡΕΥΝΑ, ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ, ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ, ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΣ, ΝΕΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, ΚΑΙΡΟΙ, ΕΜΠΡΟΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ. ΝΕΟΝ ΑΣΤΥ, ΑΚΡΌΠΟΛΙΣ, ΦΩΣ, ΘΑΡΡΟΣ, ΕΥΝΟΜΙΑ, ΣΚΡΙΠ, ΑΓΩΝ, ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ.
Γ.Π.Εκκεκάκης, Μια ανεπανάληπτη εκδρομή Κρητικών στην Καλαμάτα τον Ιούλιο του 1902,ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ, Τετάρτη 12 Ιουλίου 1902
