Βιότοπος – περιγραφή
Η λατινική ονοµασία του βοτάνου είναι HORDEUM vulgare (Όρδεον το κοινό ή Κρίθη η κοινή). Ανήκει στην οικογένεια των Αγρωστιδών. Η κοινή του ονοµασία είναι κριθάρι. Είναι σιτηρό που καλλιεργείται σε όλο τον κόσµο κυρίως για την παραγωγή µπύρας, για κτηνοτροφή και λιγότερο για την παρασκευή κρίθινου άρτου. Το συναντούµε σε ύψος µέχρι και 1000 µέτρων στις Άλπεις ή σε ύψος 4300 µέτρων στα Ιµαλάια.
Είναι µονοετές φυτό που φτάνει σε ύψος το ένα µέτρο. ∆ιακρίνεται από τα άλλα σιτηρά από δύο προεξοχές (κολεούς) που σχηµατίζουν τα φύλλα στη βάση τους σε νεαρή ηλικία και που περιβάλλουν τους βλαστούς.
Το ριζικό του σύστηµα ίναι ινώδες, διακλαδισµένο, όπως του σιταριού, µε 5-7 δευτερογενείς εµβρυακές ρίζες. Φτάνει σε βάθος 1.8-2.1µ. Συνήθως οι βαθύτερες ρίζες είναι εµβρυακής προέλευσης ενώ οι δευτερογενείς βρίσκονται στα επιφανειακά στρώµατα.
Τα στελέχη είναι κυλινδρικά, κοίλα, πλήρη µόνο στα γόνατα, µε 5-8 µεσογονάτια. Το µήκος των µεσογονατίων αυξάνει από τη βάση προς την κορυφή. Το τελικό ύψος κυµαίνεται από 120-150εκ. Το µεσογονάτιο κάτω από το στάχυ µπορεί να είναι ευθυτενές ή να κάµπτεται ανάλογα µε την ποικιλία. Μπορεί επίσης ορισµένες ποικιλίες να έχουν ρόδινες αποχρώσεις λόγω παρουσίας ανθοκυανών.
Σε κανονικές πυκνότητες σποράς κάθε φυτό έχει 3-5 στελέχη, αλλά σε αραιές πυκνότητες έχει πολύ περισσότερα. Υπάρχουν όµως και οι τύποι µε 1-2 µόνο στελέχη. Συνήθως τα δίστοιχα κριθάρια αδελφώνουν εντονότερα από τα εξάστοιχα.
Οι κολεοί είναι συνήθως λείοι και σε εξαιρέσεις τριχωτοί. Η γλωσσίδα είναι µικρή και τα ωτία µεγαλύτερα από του σιταριού και της σίκαλης και αγκαλιάζουν τελείως το βλαστό. Το έλασµα έχει επιφάνεια κηρώδη (όταν καλύπτεται από ένα λευκωπό επίχρισµα) ή στιλπνή. Σε αντίθεση µε το σιτάρι, το ανώτερο φύλλο είναι το µικρότερο από όλα τα άλλα και σε µερικές ποικιλίες είναι συνεστραµµένο. Συνήθως τα δίστοιχα κριθάρια έχουν στενότερα φύλλα από τα εξάστοιχα.
Γενικά, ο στάχυς του κριθαριού έχει σε κάθε κόµβο της ράχης τρία σταχύδια, καθένα από τα οποία φέρει ένα άνθος. Η ράχη έχει 10-30 κόµβους στο ίδιο επίπεδο και οι τριάδες των σταχυδίων είναι τοποθετηµένες απέναντι στους διαδοχικούς κόµβους. Εάν τα µεσογονάτια της ράχης είναι βραχέα σχηµατίζονται έξι κατακόρυφες γραµµές σταχυδίων γύρω από τη ράχη. Εάν τα µεσογονάτια είναι µεγάλα τα δύο ακραία σταχύδια έχουν περισσότερο χώρο να επεκταθούν πλευρικά και τοποθετούνται κάτω από τα αντίστοιχα του επόµενου κόµβου. Έτσι σχηµατίζονται τέσσερις κατακόρυφες γραµµές. Τέλος, είναι δυνατό τα δύο ακραία σταχύδια κάθε κόµβου να µένουν ανανάπτυκτα οπότε σχηµατίζονται µόνο δύο σειρές καρπών.
Κάθε σταχύδιο περιέχει ένα άνθος και συγκρατείται από ένα ζεύγος επιπέδων λεπύρων που καταλήγουν σε οξύ άκρο. Το άνθος είναι συνήθως επιφυές. Τα κύρια µέρη του άνθους είναι οι τρεις στήµονες και ο ύπερος µε την ωοθήκη που περιέχει µια σπερµατική βλάστηση και καταλήγει σε δισχιδές στίγµα.
Ιστορικά στοιχεία
Το κριθάρι είναι πιθανώς η αρχαιότερη τροφή δηµητριακών του άνθρωπου. Ήταν το πρώτο γνωστό σιτηρό που καλλιέργησε ο άνθρωπος πριν από 10.000 χρόνια και το κυριότερο δηµητριακό στους νεώτερους χρόνους. Κατά την εποχή του Σιδήρου, άρχισε να δίνει τη θέση του στο σιτάρι (µε το οποίο ανήκει στην ίδια οικογένεια). Ο Όµηρος το ονοµάζει κρι και το αναφέρει ως τροφή των αλόγων. Ο Ηρόδοτος γράφει ότι από την αρχαιότατη εποχή το χρησιµοποιούσαν στην αρτοποιία, όλοι οι λαοί, πλην Αιγυπτίων. Αναφέρει ακόµη ότι από το κριθάρι έφτιαχναν ένα είδος µπύρας. Το ίδιο αναφέρει και ο Ξενοφώντας στην Κύρου ανάβαση. Οι Θράκες ονόµαζαν το κριθαρόζουµο βρύτον. Ο ∆ιοσκουρίδης ζύθον, κούρµι και µέθυ. Ο Αριστοτέλης το ονόµαζε πίνον. Ο Θεόφραστος αναφέρει ότι η νήσος Χάλκη της Ρόδου, είναι τόσο γόνιµη που µπορεί να πάρει κανείς δύο σοδειές κριθάρι σε ένα χρόνο. Οι αρχαίοι ονόµαζαν τα άλευρα από κριθάρι άλφιτα. Το ψωµί που έκαναν από αυτά ήταν κατωτέρας ποιότητας προορισµένο µόνο για τους φτωχούς. Έφτιαχναν και άρτο από κριθάρι και σιτάρι και το παρασκεύασµα αυτό το ονόµαζαν σµιγό. Το χρησιµοποιούσαν ακόµη και οι Σουµέριοι, Βαβυλώνιοι και Ασσύριοι.
Για χιλιάδες χρόνια το κριθάρι θεωρούνταν τροφή για δύναµη και ενεργητικότητα. Οι Ρωµαίοι µονοµάχοι έτρωγαν το σπόρο για να παίρνουν δύναµη. Ο Πλίνιος (23-79 µ.Χ.) αναφέρεται στο κριθάρι ως «το παλαιότερο ανάµεσα στις ανθρώπινες τροφές».
Από την αρχαιότητα το θεωρούσαν θεραπευτικό φυτό. Με αυτό έφτιαχναν πτισσάνη (το καθάριζαν από τη φλούδα, το έτριβαν και το έβραζαν). Αυτό το κριθαρόνερο το έδιναν για θεραπευτικούς σκοπούς (κύρια σε εντερικά νοσήµατα). Ο Ιπποκράτης γράφει για την κρίθη τα εξής «Το γλίσχρασµα αυτής λείον και προσηνές εστί και ολισθηρόν και πλαδαρόν µετρίως και άδιψον και ευέκπλιτον και ευέκριτον».
Το κριθαρόνερο στη λαϊκή ιατρική το χρησιµοποιούν ακόµη και σήµερα σε εντερικά νοσήµατα. Πρέπει να καταναλώνεται όµως µόλις παρασκευασθεί διότι εύκολα ξυνίζει. Το χρησιµοποιούσαν ακόµη και ως διουρητικό και δροσιστικό, καθώς και για γαργαρισµούς σε προβλήµατα νόσων του στόµατος (αφθώδη στοµατίτιδα κ.α.) και του λάρυγγος.
Από το κριθάρι ακόµη παρασκεύαζαν καφέ, µε ελαφρώς καθαρτικές ιδιότητες, που τον έδιναν κατά της δυσκοιλιότητας και των εµέτων που έκαναν άνθρωποι που υπέφεραν από ψυχασθένεια.
Με το καβούρδισµα των καρπών (την στιγµή που βλαστάνουν) παρήγαγαν µία ουσία γλυκίζουσα, ελαφρά αρωµατική και αλευρώδη, τη βύνη, την οποία θεωρούσαν αποτελεσµατική για ατονίες των πεπτικών οργάνων, διάρροιες και εξασθένιση του οργανισµού.
Την χρησιµοποιούσαν ακόµη και σε πνευµονικούς κατάρρους.
Στη χώρα µας τα χρόνια πριν τον πόλεµο, οι χωρικοί έφτιαχναν ψωµί σµικτό από αλεύρι που περιείχε 10-15% κριθάρι, 5-10% καλαµπόκι (για να το κάνουν πιο νόστιµο) και 5% αλεύρι σίκαλης για να διατηρείται το ψωµί µαλακό. Στους αρρώστους που έπασχαν από οξεία και χρόνια νεφρίτιδα και από οξείς ρευµατισµούς τους έδιναν να πίνουν ζωµό από κριθάρι.
Στη Κρήτη το κριθάρι το καλλιεργούσαν για το αλεύρι που έκαναν ψωµί στα ορεινά, όπου το κρίθινο ψωµί, τα κριθαρένια παξιµάδια και οι χοχλιοί ήταν οι κυριότερες τροφές τους. Στους δυτικούς νοµούς έκαναν και το φαγητό πολέντα που ήταν χυλός από κρίθινο αλεύρι και την παχούντα που ήταν από κριθάρι ώριµο αλλά όχι ξηραµένο. Του έβγαζαν τα άγανα και τον φλοιό σπυρί – σπυρί το ξήραιναν στον ήλιο και το έψηναν µε γάλα. Την πτισσάνη (κριθαρόνερο) που έφτιαχναν, την έδιναν σε όσους έπασχαν από δροµπίκι (υδρωπικία), κατσίβερη (ιλαρά) στραγγουριά (δυσουρία) και κάιλα (πυρετό). Με το κριθάρι γήτευαν και τον τσίτο (κριθάρι του µατιού). Γνώριζαν ότι το κριθάρι έχει θυµώ (επί δερµατικών νοσηµάτων σηµαίνει επιδεινούµαι, φουντώνω) και ορισµένα άτοµα που έχουν τάση προς αλλεργία , πετούνε λουµπούνους (ποµφοί). Το κρίθινο προζύµι, ιδίως όταν ήταν µουχλιασµένο πίστευαν ότι προωθούσε την διαπύηση δοθιηνών. «Άλευρον κρίθινον και ζύµην οξυκυίαν-συνιστούσε ο Αέτιος – προς χοιράδας και κηρία».
Συστατικά – χαρακτήρας
Το κριθάρι περιέχει άµυλο, σάκχαρο, κόµµι, γλοιίνη, λεύκωµα, λιπαρή ουσία, κυτταρίνη και ανόργανα άλατα (χλώριο, κοβάλτιο, σίδηρο, φωσφόρο).
Το φύτρο του κριθαριού είναι πλούσιο σε βιταµίνη Β1 και Ε. Οι κόκκοι περιέχουν πρωτεΐνες, λιπίδια, άµυλο (70-80%) και ένζυµα. Οι φυτρωµένοι κόκκοι περιέχουν στο ριζίδιο ένα αλκαλοειδές την ορδενίνη και µία αµινοφαινόλη.
Η ορδενίνη είναι ένα εξαιρετικά πολύτιµο αλκαλοειδές, του οποίου η συµπαθητικοµιµητική δράση είναι περίπου ίδια µε της αδρεναλίνης. Παρουσιάζει µικρή τοξικότητα, ενώ έχει µεγάλο φάσµα θεραπευτικών ιδιοτήτων. Τονώνει την περιφερική κυκλοφορία επειδή προκαλεί ελαφρά σύσπαση των αγγείων. Η ορδενίνη είναι επίσης αποτελεσµατική στη αντιµετώπιση του βρογχοσπασµού (βρογχικό άσθµα) όπως η εφεδρίνη.
Άνθιση – χρησιµοποιούµενα
µέρη – συλλογή
Το κριθάρι σπέρνεται φθινόπωρο και άνοιξη και θερίζεται πριν την ωρίµανση του καρπού, αµέσως µετά τη γονιµοποίηση. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιµοποιούνται τα αέρια µέρη του φυτού.
Θεραπευτικές ιδιότητες
και ενδείξεις
Το κριθάρι είναι µια τροφή µε θεραπευτικές ιδιότητες. Σύµφωνα µε σύγχρονες µελέτες εκτιµούν ότι το κριθάρι µειώνει τη χοληστερίνη, δρα προληπτικά εναντίον του καρκίνου, βελτιώνει την λειτουργία του εντέρου και ανακουφίζει από την δυσκοιλιότητα. Η ορδενίνη που περιέχει βοηθά στην αντιµετώπιση της διάρροιας (ιδίως στα παιδιά).
Την χοληστερίνη φαίνεται πως την µειώνει µε διάφορους τρόπους. Ο ένας τρόπος είναι πως επηρεάζει την παραγωγή χοληστερίνης από το συκώτι. Ερευνητές έχουν ανακαλύψει στο κριθάρι τρία µεµονωµένα συστατικά που καταστέλλουν την ικανότητα του συκωτιού να παράγει την καταστρεπτική για τα αιµοφόρα αγγεία χοληστερίνη LDL, η οποία προκαλεί καρδιακή προσβολή και εγκεφαλικό. Ερευνητές όµως πιστεύουν ότι µειώνει και την υπάρχουσα χοληστερίνη στον άνθρωπο, εκτιµώντας ότι αυτό οφείλεται στη διαλυτή β-γλυκάνη, µία κολλώδη ίνα (χαρακτηριστική στο κριθάρι και την βρώµη) η οποία δεν υπάρχει στον εξωτερικό φλοιό αλλά στο εσωτερικό κυτταρικό περίβληµα του σπόρου.
Η αντικαρκινική δράση του κριθαριού, οφείλεται κατά τους ερευνητές στους αναστολείς πρωτεάσης που υπάρχουν στους σπόρους, οι οποίοι καταστέλλουν τους καρκινογόνους παράγοντες στο έντερο και έτσι λειτουργούν ως αντίδοτο στη δηµιουργία καρκίνου. Η δράση του στην καλή λειτουργία του εντέρου και ως φάρµακο εναντίον της δυσκοιλιότητας έχει επιβεβαιωθεί εδώ και χιλιάδες χρόνια. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι όσο λιγότερη επεξεργασία υποστεί το κριθάρι τόσο ωφελιµότερο είναι για την υγεία. Τα καλύτερα είναι ο σπόρος ολικής άλεσης, το χοντροαλεσµένο, το µισοβρασµένο κριθάρι και οι νιφάδες κριθαριού.
Την µπύρα δεν µπορούµε να την θεωρούµε πηγή κριθαριού, γιατί όλα τα συστατικά του κριθαριού που µειώνουν τη χοληστερίνη καταλήγουν στο κατακάθι κατά την επεξεργασία της βύνης. Αυτό το κατακάθι το χρησιµοποιούν για την παραγωγή αλευριού που διανέµεται στα καταστήµατα µε υγιεινές τροφές, σε παραγωγούς δηµητριακών και τους φούρνους.
Παρασκευή και δοσολογία
Σε εξωτερική χρήση το αφέψηµα (2%) ή η βύνη ή ακόµα το κριθαρόµελο, χρησιµοποιούνται ως µαλακτικά, ενώ αυξάνουν τη ροή του αίµατος.
Η βύνη λαµβάνεται εσωτερικά ως σκόνη (2-4 γραµµάρια µαζί µε νερό) αλλά και ως αφέψηµα (30-50 γραµµάρια σε ένα λίτρο νερό µε θερµοκρασία 60 βαθµών C).
Προφυλάξεις
Η βύνη αναστέλλει την έκκριση του γάλακτος και αντενδείκνυται στις θηλάζουσες µητέρες.
