Κριτική Θεάτρου: Μαύροι σταυροί της Κατερίνας Κανελλοπούλου και του Γιάννη Παναγιωτάκη

Κάπως ανορθόδοξα ξεκινά αυτή η κριτική για τη θεατρική παράσταση: Μαύροι σταυροί, ένα θεατρικό έργο της Κατερίνας Κανελλοπούλου και του Γιάννη Παναγιωτάκη σε σκηνοθεσία Μιχάλη Μηνά. Εφόσον το ιστορικό πλαίσιο της ομώνυμης παράστασης έχει ιδιαίτερο συναισθηματικό φορτίο για τη μικρή μας κοινωνία.
Είθισται οι γιαγιάδες να αφηγούνται ευχάριστες ιστορίες στα εγγόνια τους πλημμυρισμένες από χρώματα και ευωδιές του παρελθόντος. Εντούτοις μια άλλου τύπου γιαγιά, μια γιαγιά σύμβολο μέσα από την προσωπική της οικογενειακή τραγωδία έβαλε το λιθαράκι της στη δημοσιοποίηση και στην καταγραφή βιωματικών αφηγήσεων, αναφορικά με τη Μάχη της Κρήτης και την περίοδο της γερμανικής Κατοχής λέγοντας δακρύβρεχτες αληθινές ιστορίες, που άφησαν πίσω τους πόνο, αίμα και στάχτη. Η κυρία Ολυμπία Δρακακάκη το γένος Δεσποτάκη δε λησμόνησε ποτέ τον άδικο χαμό των τεσσάρων αδελφών της: Εμμανουήλ, Σπύρο, Αναστάσιο και Χαράλαμπο Δεσποτάκη. Αφού τη Δευτέρα 28 Αυγούστου 1944 τους εκτέλεσαν οι Γερμανοί στο χωριό Κακόπετρος του σημερινού δήμου Πλατανιά Χανίων.

Η οικογένειά της αλλά και όσοι τη γνωρίζουν έχουν ακούσει αυτή την ιστορία, που σημάδεψε και διαμόρφωσε την δωδεκάχρονη τότε παιδική της ψυχή. Η ουσία των ειρημένων μπορεί να αποτυπωθεί στην εξάστιχη στροφή της ποιήτριας Κικής Δημουλά στο ποίημα: «Πληθυντικός αριθμός».
«…Η μνήμη,
κύριο όνομα των θλίψεων
ενικού αριθμού
μόνον ενικού αριθμού
και άκλιτη.
Η μνήμη, η μνήμη, η μνήμη.»
Τα χρόνια περνούσαν και οι μνήμες από το νωπό αίμα της απώλειας βασάνιζαν τους επιζώντες συγγενείς των αφανών ηρώων και όχι μόνο. Ωστόσο οι μικρές βιωματικές ιστορίες των Χανιωτών από τη Μάχη της Κρήτης, την Κατοχή και την Αντίσταση παρέμεναν ως :«αχαρτογράφητες», συνταρακτικές, προφορικές αφηγήσεις που συνέθεταν όψεις της ιστορίας μέσα σε εκείνη την ταραγμένη περίοδο. Για τους επιζώντες συγγενείς εξακολουθούσαν οι θηριωδίες των Γερμανών να παραμένουν για πολλές δεκαετίες ένα εσωτερικό επώδυνο ταξίδι του πένθους με μοναδική αποσκευή τη μνήμη. Μέχρις ότου αποφασίσει η ιατρός- συγγραφέας Πηνελόπη Ντουντουλάκη να καταγράψει αυτές τις μικρές ιστορίες από αυτόπτες μάρτυρες, φέρνοντας στο φως άγνωστα στοιχεία που πλέον στοιχειοθετούν την τοπική προφορική ιστορία των Χανίων.

Έτσι λοιπόν η Πηνελόπη Ντουντουλάκη μέσα από μία σειρά βιβλίων με τίτλο: Μνήμη της Στάχτης Από τη Μάχη της Κρήτης μέχρι την Απελευθέρωση, στην προσπάθειά της να δημοσιοποιήσει μια μεγάλη αλυσίδα από βιωματικές αφηγήσεις επιζώντων συγγενών των αδικοχαμένων συντοπιτών μας κατά τη διάρκεια της Κατοχής, κατέγραψε την προφορική ιστορία του τόπου μας με πρωταγωνιστές απλούς καθημερινούς ανθρώπους εκείνης της περιόδου. Το βιβλίο: Η Μνήμη και η Στάχτη III Από τη Μάχη της Κρήτης μέχρι την Απελευθέρωση συνέτεινε στη δημιουργία του ομώνυμου θεατρικού έργου, εφόσον το κείμενο βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στην αφήγηση της Ολυμπίας Δρακακάκη (το γένος Δεσποτάκη), για την εκτέλεση των αδερφών της στο χωριό Κακόπετρος του σημερινού δήμου Πλατανιά στις 28/08/1944.

Στην αφήγησή της δεν παραλείπει να περιγράψει την αεραπόβαση των Γερμανών με συνθηματικό: «Επιχείρηση Ερμής» (20/05/1941-1/06/1941) εναντίον της Κρήτης, προκειμένου να καταλάβουν το νησί εξολοκλήρου από τον εναέριο χώρο από τις αγγλοελληνικές συμμαχικές δυνάμεις.
Το 2011 έγινε αφιέρωμα από την τηλεοπτική εκπομπή: Μηχανή του χρόνου, για τη εκτέλεση των έξι γυναικών στον Κακόπετρο και του ενός νηπίου το 1941 στο σπίτι του Αντώνη Λουφαρδάκη. Ανάμεσα στα παραπάνω θύματα κατάφερε να σωθεί η Κυριακή Μαλανδράκη και ένα κορίτσι, καθώς η Μαλανδράκη πήρε το κοριτσάκι και κρύφτηκαν κάτω από έναν καναπέ,(όπως είχε καταγράψει η Πηνελόπη Ντουντουλάκη). Αργότερα η Κυριακή Μαλανδράκη το 1944 δεν κατάφερε να σώσει τα δικά της παιδιά (Αναστάση και Μιχάλη) από τους Γερμανούς στις 28/08/1944. Επίσης για τη συγκεκριμένη ημερομηνία έγινε αναφορά στην εκτέλεση των τεσσάρων από τα έξι παιδιά της οικογένειας Δεσποτάκη.

Το 2018 γυρίστηκε ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο: Λουλούδια που μαράθηκαν νωρίς σε σκηνοθεσία Ματθαίου Φραντζεσκάκη και Βίκης Αρβελάκη. Στο ντοκιμαντέρ οι πέντε επιζώντες θυμούνται και αφηγούνται τις θηριωδίες των Γερμανών στον Κακόπετρο στις 28/08/1944. Ως επακόλουθο της έρευνας που έγινε ο Ματθαίος Φραντζεσκάκης εξέδωσε ένα βιβλίο με τίτλο : Λουλούδια που μαράθηκαν νωρίς Κακόπετρος 28 Αυγούστου 1944 συμπεριλαμβάνοντας: μαρτυρίες, ιστορικά ντοκουμέντα, φωτογραφικό υλικό και το ζήτημα των γερμανικών αποζημιώσεων.
Η θεατρική παράσταση κινήθηκε σε δύο παράλληλα επίπεδα. Σε πρώτο επίπεδο η γιαγιά Ολυμπία ανέλαβε το ρόλο της εξωδιηγητικής- ομοδιηγητικής αφηγήτριας της ιστορίας, αφηγούμενη την ιστορία στην εγγονή της. Μέσα από την τεχνική του flashback η γιαγιά Ολυμπία προχώρησε σε μια αναδρομική αφήγηση των γεγονότων από τη Μάχη της Κρήτης (με σημείο αναφοράς την ημερομηνία: 20/05/1941) μέχρι και το καλοκαίρι του 1945. Σε δεύτερο επίπεδο η διανομή ακολούθησε την αφήγηση με δραματοποίηση της κύριας ιστορίας διανθισμένη από διάφορες όψεις της καθημερινότητας των ανθρώπων, όπου διαδραματιζόταν άλλοτε: στο καφενείο του χωριού, στη φυλακή της Αγυιάς, στα σπίτια των χωρικών, στο νεκροταφείο του χωριού, στα εκτελεστικά αποσπάσματα.

Το κείμενο της ομώνυμης παράστασης μετέφερε: την απόγνωση, το φόβο, την αγωνία των Κρητικών να αμυνθούν απέναντι στους Γερμανούς κατακτητές, αλλά κα τη βαρβαρότητα των Γερμανών απέναντι στους αμάχους. Μέσα σε αυτό το σκηνικό της φρίκης των κατακτητών απέναντι στον άμαχο πληθυσμό γίνεται λόγος για: την εκτέλεση στο Κοντομαρί, τα βασανιστήρια των κρατουμένων στις φυλακές της Αγυιάς και συγκεκριμένα στο Γολγοθά (στους πρόποδες Αγυιάς), τη δράση των δοσίλογων, τη μαζική εκτέλεση των έξι γυναικών στο σπίτι του Αντώνη Λουβαρδάκη το 1941, με την ηρωίδα Κυριακή Μαλανδράκη (το γένος Δεσποτάκη) να καταφέρει να επιζήσει με ένα μικρό κορίτσι. Εντούτοις στις 28/08/1944 τα παιδιά της: Μιχάλης και Αναστάσης τα εκτέλεσαν οι Γερμανοί σε απόσταση 50 μέτρων από το σπίτι τους. Την ίδια μέρα όπου εκτέλεσαν τους: Εμμανουήλ, Σπύρο, Αναστάσιο, Χαράλαμπο Δεσποτάκη.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να δώσουμε λίγες πληροφορίες για τα τέσσερα αδέρφια. Ο Εμμανουήλ ήταν ο πρωτότοκος (27 ετών), ο Σπύρος ήταν ο δεύτερος κατά σειρά γιος (24 ετών) και τα δίδυμα: Αναστάσιος και Χαράλαμπος (17 ετών). Παρενθετικά εκείνη την ημέρα οι Γερμανοί στον Κακόπετρο σκότωσαν 23 χωριανούς. Η έννοια του τραγικού κορυφώνεται, μιας και δεν υπήρχε ούτε νεκροθάφτης, ούτε παπάς και ψάλτης, ούτως ώστε να γίνουν οι κηδείες των νεκρών. Επομένως οι γυναίκες του χωριού ανέλαβαν τις αρμοδιότητες: του νεκροθάφτη, του παπά και του ψάλτη. Νεαρά κορίτσια μετέφεραν τους νεκρούς πάνω σε παραθυρόφυλλα, σε πόρτες για να ολοκληρωθεί η διαδικασία της ταφής στο νεκροταφείο του Μιχαήλ Αρχαγγέλου. Μετά από την κηδεία στο δρόμο της επιστροφής προς τα σπίτια τους, οι γυναίκες έκοψαν κομμάτια από μαύρα ρούχα και έφτιαξαν μαύρους σταυρούς. Σύμφωνα με τον αριθμό των νεκρών κάθε σπιτιού, ανάλογος ήταν κι ο αριθμός των σταυρών που κρεμούσαν οι γυναίκες στις εξώπορτες των σπιτιών, ως ένδειξη πένθους.
Επιπρόσθετα στην παράσταση δόθηκε μια εικόνα των αρμοδιοτήτων της «κεντρικής επιτροπής διαπιστώσεως ωμοτήτων εν’ Κρήτη», η οποία είχε συσταθεί με ειδική διαταγή του προέδρου της κυβέρνησης Πέτρου Βούλγαρη.

Η επιτροπή απαρτιζόταν από τους: Ι. Κακριδή, (καθηγητής πανεπιστημίου), Ν. Καζαντζάκη (λογοτέχνης), Κ. Κουτουλάκη (βοηθητικό μέλος- φωτογράφος). Η καταγραφή ξεκίνησε στις 29/06/1945 και ολοκληρώθηκε στις 6/08/1945 έχοντας συντάξει η επιτροπή ένα πολύτιμο ιστορικό ντοκουμέντο της θηριωδίας των Ναζί στην Κρήτη, με αναλυτική καταγραφή των καταστροφών και των εκτελέσεων σε κάθε χωριό του νησιού. Χαρακτηριστικά τον Ιούλιο του 1945 η επιτροπή κατέγραψε τα εγκλήματα των Γερμανών στον Κακόπετρο και την τραγική ιστορία της οικογένειας Δεσποτάκη, γεγονός που αναδεικνύει η παράσταση.
Στην έξοχη –υποδειγματική παράσταση του σκηνοθέτη Μιχάλη Μηνά (με τους βοηθούς του: Γιώργο Καλιτσουνάκη και Κωνσταντίνα Γαρμπιδάκη) μέσα από τις ανάλογες θεατρικές ατμόσφαιρες καθήλωσε για δύο περίπου ώρες το κοινό, αποδίδοντας το κείμενο με βαθύτατη κατανόηση. Πιο συγκεκριμένα ο σκηνοθέτης Μιχάλης Μηνάς αντιμετώπισε με σοβαρότητα και ευλάβεια το ιστορικό υπόβαθρο, γι’ αυτό κι έπλασε μια παράσταση που πλημμύριζε μνήμες από το 1941-1944. Με επιτυχία μέσα στη σκηνοθετική του αντίληψη έγινε προβολή του ιστορικού πλαισίου χάρη: στα ντοκουμέντα , τις ιστορικές πηγές, τα λαϊκά ηθογραφικά στοιχεία. Αξιοποιώντας όλα αυτά κατάφερε να δώσει την πρέπουσα ηθογραφική κατεύθυνση στην ερμηνεία των ρόλων.
Οι ηθοποιοί απέδωσαν τους ρόλους με τον τρόπο και το ρυθμό που άρμοζε προβάλλοντας τα ιστορικά τεκταινόμενα. Εξάλλου από την επιλογή στη διανομή των ρόλων ο σκηνοθέτης Μιχάλης Μηνάς, συγκέντρωσε γύρω του ένα πλήθος έξοχων ηθοποιών. Οι ηθοποιοί ερμήνευσαν τους: «Μαύρους σταυρούς» με τέτοιο τρόπο, που η προσπάθειά τους αξίζει κάθε έπαινο. Κατά γενική ομολογία οι ηθοποιοί κατάφεραν να μην πέσουν στην παγίδα των φωνητικών υπερβολών.

Τα σκηνικά της Γεωργίας Παναγιωτάκη και του Γιάννη Παναγιωτάκη ήταν κατά βάση ηθογραφικά και λειτουργικά, εξυπηρετώντας τη δράση του κειμένου. Σε πρώτο επίπεδο τοποθετήθηκαν δύο καρέκλες που έδιναν την εικόνα ενός σαλονιού, στο οποίο έγινε η αφήγηση της ιστορίας από τη γιαγιά Ολυμπία στην εγγονή της. Σε δεύτερο επίπεδο τα σκηνικά αναπαρίσταναν εικαστικά την εικόνα ενός χωριού με: ασβεστωμένα σπίτια, πυκνή βλάστηση, γραφικά σοκάκια και ένα καφενείο. Ανάλογα με τις ανάγκες του κειμένου γινόταν και κάποιες εναλλαγές των σκηνικών. Χρειάστηκε να προστεθούν κάγκελα στη σκηνή, για να απεικονιστεί ο χώρος του κελιού της φυλακής, όπου βρίσκονταν οι κρατούμενοι. Αξιοσημείωτη ήταν η σκηνή στο νεκροταφείο με τους ξύλινους σταυρούς στους τάφους και τις δύο πόρτες οι οποίες είχαν πάνω τους μαύρους σταυρούς, ως ένδειξη πένθους. Ακόμη η παρουσία δύο αλόγων, ενός γερμανικού στρατιωτικού οχήματος των Ναζί και ενός παλιού οχήματος εκείνης της δεκαετίας, λειτούργησαν βοηθητικά εμπλουτίζοντας τα σκηνικά δίνοντας μια ιδιαίτερη χροιά.

Η ενδυματολόγος Κατερίνα Καννελοπούλου από την επιμέλεια των κοστουμιών, αποδείχτηκε ότι σεβάστηκε τη σκηνοθετική αντίληψη της παράστασης και το ηθογραφικό –ιστορικό πλαίσιο.
Οι μουσικές παρεμβάσεις του Tiziano Calabrese υπογράμμιζαν με διακριτικότητα το στοιχείο του τραγικού. Στην παράσταση ακούστηκαν : Στον ουρανό χορεύουνε, Μάνα κι αν έρθουν οι φίλοι μου (ορχηστρικό), Πάρε ύπνε το παιδί (κρητικό νανούρισμα), Σε ψηλό βουνό. Παράλληλα με αυτά έκανε την εμφάνισή του ένας μουσικός, ο οποίος έπαιξε ζωντανά κρητική λύρα συνοδεύοντας τους επαγγελματίες χορευτές από τους χορευτικούς ομίλους: Αγιασμενάκη και Ριζίτες.
Οι φωτισμοί και η ρύθμιση του ήχου από το Μάριο Βεστάκη ήταν σωστοί και συμβάδιζαν με το κείμενο.

Τέλος οι θεατές αποζημιώθηκαν από τη ρεαλιστική πειστικότητα της σκηνοθετικής νόρμας για αυτό και παρακολούθησαν την παράσταση με αμείωτο ενδιαφέρον.

* Φιλόλογος-Ιστορικός Θεάτρου