Η λέξη «calcrete» είναι ένας γεωλογικός όρος που χρησιµοποιείται στην παγκόσµια γεωεπιστηµονική βιβλιογραφία για να περιγράψει συγκεκριµένα είδη ανθρακικών πετρωµάτων, τα οποία δηµιουργούνται σε ηπειρωτικά αποθετικά περιβάλλοντα, δηλαδή στη στεριά.
Ο όρος αυτός αποτελείται από δύο συνθετικά: το πρώτο συνθετικό το «cal» είναι συντοµογραφία για το «ασβέστιο» (calcium), το οποίο αναφέρεται στο χηµικό στοιχείο του ασβεστίου. Είναι ένα κοινό στοιχείο που βρίσκεται στην κρυσταλλική δοµή πολλών ορυκτών και στη δοµή πετρωµάτων, συµπεριλαµβανοµένων των πολύ κοινών και γνωστών πετρωµάτων, του ασβεστόλιθου και της γύψου.
Το «crete» προέρχεται από τη λατινική λέξη «creta», που σηµαίνει «chalk» (κιµωλία) ή/και «clay» (πηλός). Η κιµωλία (chalk) αρχικά αναφερόταν στη φυσική λευκή κιµωλία από το ορυκτό ασβεστίτης, το όνοµα της οποίας προέκυψε από τη λατινική λέξη για την κιµωλία, creta.
Αυτοί που αναφέρουν και περιγράφουν τη λέξη αυτή είναι κυρίως ο Βιτρούβιος (80-15 π.Χ.), ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (23-79 µ.Χ.) και ο Ισίδωρος της Σεβίλλης (560-636 µ.Χ.). Με αναφορά σε αυτούς κυρίως, έχουν γίνει διάφορες υποθέσεις, έχουν προταθεί γλωσσολογικές και ετυµολογικές ερµηνείες, οι οποίες σε επιστηµονικό πεδίο είναι αντικρουόµενες, αλληλοσυµπληρώνονται και παραµένουν επιστηµονικά ενεργές και γι’ αυτό, ακόµα και στις πρόσφατες επιστηµονικές προσεγγίσεις η λέξη creta που συχνά µεταφράζεται «κιµωλία» ή «πηλός» έχει µια ευρεία πολυσηµία1. Μεταξύ των ανωτέρω, ο Ισίδωρος της Σεβίλλης, στο σηµαντικότερο έργο του Etymologies XVI, de lapidibus et metallis, 1/6 αναφέρει: Argilla ab Argis vocata, apud quos primum ex ea vasa confecta sunt. Creta ab insula Creta, ubi melior est. Creta Cimolia candida est.. [‘White clay’ (argilla) is named from the Argives, who were the first to make vases from it. ‘Cretan earth’ (creta, i.e. white potter’s clay) is named from Crete, where the better sort is found. Cimolia is white Cretan earth…] (Ο «λευκός πηλός» (argilla) πήρε το όνοµά του από τους Αργείους, οι οποίοι ήταν οι πρώτοι που έφτιαξαν αγγεία από αυτόν. Η «Κρητική γη» (Creta, δηλαδή λευκός πηλός κεραµικής) πήρε το όνοµά της από την Κρήτη, όπου βρίσκεται το καλύτερο είδος. Η Cimolia είναι λευκή κρητική γη…,2
Από λειτουργική άποψη, ο όρος chalk – «κιµωλία» χρησιµοποιήθηκε διαχρονικά από διάφορες οµάδες τεχνιτών, επιστηµόνων και καλλιτεχνών για να περιγράψει µια ποικιλία από πετρώµατα µειωµένης σκληρότητας µε κοινό χαρακτηριστικό να µπορούν να αποσπαστούν σε µικρά κοµµάτια και να χρησιµοποιηθούν είτε για σχεδίαση και ζωγραφική, είτε για γραφή και ως υλικά γεωλογικής φύσης συµπεριλήφθηκαν σε επιστηµονικά γεωλογικά συγγράµµατα. Στη σηµαντική για την εποχή της γεωλογική πραγµατεία του John Hill, από το 1748, A history of fossils3, µπορεί να διαβάσει κανείς τη συσχέτιση της κρητικής γης του Γαληνού, του ∆ιοσκουρίδη, του Πλίνιου και του Aldrovandi. ∆εν είναι όµως η µοναδική αναφορά.
Σε µια άλλη γεωλογική περιγραφή του 18ου αιώνα (A Natural History of Fossils: By Emanuel Mendes Da Costa, 1757)4 η φυσική κόκκινη κιµωλία όχι µόνο περιλαµβάνεται, αλλά αναφέρεται ως creta rubra5.
Ακόµα και στα γενικά λεξικά, έναν αιώνα αργότερα, είναι εµφανής η καταγωγή της λέξης chalk (κιµωλίας): «es ist eig. erde aus Creta (Κρήτη), aber aus dem lat. Überkommen» (Στην πραγµατικότητα είναι γη από την Κρήτη (Κρήτη), αλλά κληρονοµήθηκε από τα λατινικά) – Deutsches Wörterbuch von Jacob und Wilhelm Grimm. Lfg. 9 (1869), Bd. V (1873), Sp. 2139, Z. 33.
Και σε σύγχρονα λεξικά (https://lsj.gr/wiki/κρητιδικός) διαβάζουµε τις αντιδάνειες ελληνικές λέξεις µε καταγωγή από την Κρήτη: όχι µόνο το κραγιόν < γαλλική crayon < craie < λατινική creta, αλλά και το Κρητιδικός/ή: γαλλ. cretace < λατ. cretaceous < λατ. creta < κρήτη (-ή,-ό γεωλ.), 1. αυτός που ανήκει ή αναφέρεται στην κρητίδα, ή αυτός που αποτελείται από κρητίδα, από κιµωλία; 2. φρ. «κρητιδική περίοδος» ή «κρητιδικό» — διάστηµα του γεωλογικού χρόνου που αποτελεί τη νεώτερη περίοδο του µεσοζωικού ή δευτερογενούς αιώνα µε διάρκεια 71 εκατοµµύρια χρόνια, δηλ. από 136 ώς 65 εκατοµµύρια χρόνια πριν από την εποχή µας.
Για να ξαναγυρίσουµε στη λέξη calcrete, το δεύτερο συνθετικό χρησιµοποιήθηκε για να ορίσει και άλλα είδη πετρωµάτων όπως τις silcrete, η/και ferricrete που είναι αντίστοιχα επίσης πετρώµατα που δηµιουργούνται κυρίως ως επιφανειακές κρούστες κι αυτά σε ηπειρωτικά αποθετικά περιβάλλοντα και έχουν είτε πυριτική, είτε σιδηρούχα σύσταση αντίστοιχα.
Αντί επιλόγου: Η δύναµη της συνήθειας δεν µας επιτρέπει να συνειδητοποιήσουµε ότι από απλές λέξεις µε καθηµερινή χρήση όπως η γαλλική crayon έως την αγγλική επιστηµονική λέξη calcrete έχουν στον πυρήνα τους ελληνική λέξη και µάλιστα µερικές φορές µε χαρακτήρα τοπωνύµιου όπως στην περίπτωσή µας, της Κρήτης. Ηµέρες όπως η Παγκόσµια Ηµέρα Ελληνικής Γλώσσας µας προτρέπουν να αναζητήσουµε και πολλές άλλες τέτοιες κρυµµένες ελληνικές λέξεις. Γιατί όµως επιλέχθηκε η λέξη calcrete? Γιατί παρόµοιες ασβεστιτικές κρούστες (calcrete) µπορεί να δει κανείς και στο Απολιθωµένο ∆άσος Χανίων και µάλιστα πολλές να εµπεριέχουν µοναδικούς ριζόλιθους. Τη σχέση τους και την επίδρασή τους κατά την δηµιουργία τους µε/στο φαινόµενο του θερµοκηπίου (αποµείωση του διοξειδίου του άνθρακα), θα την αναπτύξουµε σε επόµενο άρθρο.
*Ο Μανόλης Μανούτσογλου είναι Καθηγητή Σχολής Μηχανικών Ορυκτών Πόρων
Πολυτεχνείου Κρήτης
Αναφορές
[1] Davidovits, F., 2016. Notes on the nature of creta anularia and Vitruvius’ recipe for Egyptian blue. In: L. Cleland, K. Stears, and G. Davies, eds. Colour in the ancient Mediterranean world. (pp. 16-21), Oxford: BAR Publishing.
[2] The Etymologies of Isidore of Seville https://digsell.net/product/pdf-the-etymologies-of-isidore-of-seville-stephen-a-barney-3/; https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Isidore/16*.html#6
[3] Hill, John (1748). A History of Fossils, A General Natural History Or New and Accurate Description https://play.google.com/store/books/details?id=t-FBAQAAMAAJ&rdid=book-t-FBAQAAMAAJ&rdot=1
[4]https://books.google.gr/books/about/A_Natural_History_of_Fossils.html?id=-2688rHiY5sC&redir_esc=y [5]https://www.academia.edu/87889745/Creta_rubra_or_otherwise_the_beauty_of_the_origin_of_red
