» Η Σπορά και τα Σύνεργα του Γεωργού
«Έργον δ’ ουδέν όνειδος, αεργίη δε τ’ όνειδος» Ησίοδος
Mια πανάρχαια διαδικασία που προκάλεσε την πρώτη πολιτισμική επανάσταση της ανθρωπότητας ήταν η καλλιέργεια της γης. Η διαδικασία αυτή μετέβαλε τον άνθρωπο από «τροφοσυλλέκτη» σε μόνιμο κάτοικο και δημιούργησε τις πρώτες πόλεις.
Τα παλιά χρόνια οι άνθρωποι καλλιεργούσαν, όργωναν τα χωράφια τους με το αλέτρι, «το ησιόδειο άροτρον», το οποίο έσερναν δύο βόδια ή δύο άλογα. Οι μηχανές ήταν ανύπαρκτες.
Οι γεωργοί κουράζονταν πολύ και ξόδευαν πολύ χρόνο. Όμως οι καιροί αλλάξανε και για μας τους μεγαλύτερους αυτά είναι αναμνήσεις, γιατί εμείς που ζήσαμε τα κατοχικά και μετακατοχικά χρόνια, «τη φάγαμε τη ζωή μας με το κουτάλι» και έχουμε μπόλικες τέτοιες θύμισες.
Για να θυμηθούν οι μεγαλύτεροι και να μάθουν οι νεότεροι τη διαδικασία της σποράς και τα σύνεργα του γεωργού που χρησιμοποιούσε, γράφω αυτά που έζησα, γνώρισα και θυμάμαι από τα χρόνια εκείνα «ως μνημόσυνον» όλων των γεωργών, ιδιαίτερα του ανάπηρου πατέρα μου, μικρού σπορέα και του πεθερού μου, μεγάλου και υποδειγματικού αγρότη-ζευγά. Γι’ αυτούς ο Κωστής Παλαμάς έγραψε:
Εμείς οι εργάτες είμαστε που με τον ιδρώτα μας ποτίζουμε τη γη για να γεννά.
Εμείς οι εργάτες είμαστε που με τον ιδρώτα μας ζυμώνουμε του κόσμου το ψωμί.
Η σπορά:
Από τον Σεπτέμβριο ο γεωργός είχε ετοιμάσει τα ζυγάλετρα και τα γυνόλουρά του, είχε φροντίσει για τα σπορικά που θα χρησιμοποιήσει, είχε κανονίσει τις συζεψιές, τους συζευτάδες και τους σκαφτιάδες του και έτριβε τα χέρια του από χαρά όταν άρχιζαν οι πρώτες βροχές του φθινοπώρου. «Έβρεξε και ψιχάλισε και φούσκωσε το χώμα. Το νερό έπιασε τη γη». Είναι πανέτοιμος να αρχίσει το ευλογημένο έργο του. Γνωρίζει ότι «πρωί – πρωί στον αύλακα κι από νωρίς στον στάβλο». Φορτώνει στον γάιδαρο ή στο μουλάρι τα ζυγάλτρα και όλα τα ζυμπράγαλά του (γυνόλουρα, σκαλίδες, τσάπες, σποροσάκουλο, το σακούλι με το προσφάγι, το παγούρι με το νερό, το φλασκί με το κρασί), παίρνει το βουκέντρι και ξεκινάει για το χωράφι. Αρχίζει «ο κάματος».
Η όλη διαδικασία είναι μία «ιεροτελεστία». «Εις το όνομα του Θεού», πριν αρχίσει να ζεύνει και «Δόξα σοι ο Θεός», όταν το απόγευμα ξεζεύνει. Η διαδικασία για να ζεύξει είναι τέχνη. Φέρνει τα βόδια κοντά για να δεχτούν στον «καφά» τους τον ζυγό, τον οποίο στερεώνει με «τα ζευλιά» για να μην μπορούν να αποτινάξουν τον ζυγό της δουλείας τους. Τα αγαπούσε και τα φρόντιζε ιδιαίτερα τα καημένα τα βόδια ο ζευγολάτης. Η «ματζιαρούρα» γεμάτη (άχερα και σανό) και το γέμι από ρόβι διπλό και τα μεσάνυχτα σηκωνόταν γι’ αυτό. Στη μέση του ζυγού κλειδώνουν «τα λούρα» στα οποία θα ενώσει με ειδικό κλειδί «το αλέτρι». Στο ένα κέρατο κάθε βοδιού δένει ένα μακρύ σκοινί, το οποίο λέγεται ζεύτης, για να τα κουμαντάρει. Στη συνέχεια παίρνει το αλέτρι, το ενώνει με τον ζυγό και όλα είναι έτοιμα.
Η σπορέ:
Ανάλογα με το έδαφος ο γεωργός κόβει το χωράφι με μία αυλακιά σε κομμάτια. Το χώρισμα αυτό λέγεται «σπορέ» και εκεί μέσα ρίχνει τους σπόρους που θέλει να σπείρει: σιτάρι, κριθάρι, ταή, βίκο, λαθούρια, φακές, ρόβι, ψαρές, κουκιά, λινάρι, ρεβύθια, σησάμι κ.ά. Η σπορά γίνεται ανάλογα με το είδος του σπόρου και το έδαφος. Ο σπορέας είναι τεχνίτης, σπέρνει ομοιόμορφα τον καρπό στο χωράφι για να μην είναι ούτε δασύ, ούτε αραιό. «Αν δεν ξέρεις τη δουλειά σου, ξάνοιγε τον γείτονά σου». Ό,τι μάθαινε το μάθαινε από τους παλιούς κυρίως και από την πείρα. Πολλά επίσης μάθαινε στο καφενείο συζητώντας με τους μεγαλύτερους.
Τον ζευγά ακολουθεί «ο σκαφτιάς» για να σκάβει τους γύρους, τις αγκουράδες και τις παραβολές, ώστε να μη μένει χώρος «ούτε για να βρει ο λαγός να κάτσει», έτσι έλεγαν.
Τα ζυγάλετρα τα θεωρούσαν ευλογημένα και δεν τα έκαιγαν, για να τα βλέπουν οι νεότερες γενιές και να μαθαίνουν τη λαογραφία της αγροτικής ζωής. Εάν κάποιος τα έβαζε στη φωτιά, του έλεγαν: «Δε θα βγει η ψυχή σου», δηλαδή θα βασανιστείς. Δυστυχώς σήμερα μόνο σε φωτογραφίες έχω δει ζυγάλετρα και, εάν υπάρχουν κάπου στον Αποκόρωνα, καλό είναι να ενημερωθούν οι πολιτιστικοί σύλλογοι και ο δήμος, ώστε να τα διασώσουν και να τα εκθέσουν στο κοινό.
Καμαροχαίρομαί σας
*Ο Πέτρος Πανηγυράκης είναι δάσκαλος
Σημείωση:
Βλέπε και: Ιστορίες από την αγροτική ζωή, “Χανιώτικα νέα”, 5 Νοεμβρίου 2013, του γράφοντος
Γλωσσάρι:
αγκουράδες: η μία αυλακιά μακριά από την άλλη
βουκέντρι: μακριά βέργα που έχει μπροστά το νήμα για να κεντρίζει τα βόδια και πίσω τον κάτσουνα (μεταλλικό αντικείμενο) για να καθαρίζει το αλέτρι από το χώμα, τις πέτρες, τα χόρτα κ.λπ.
γυνόλουρα: το (γ)υνί και τα λούρα
δασύ: πολλοί σπόροι, κοντά ο ένας στον άλλο
ζευλιά: εξαρτήματα του ζυγού, ξύλινες βέργες, τα έδεναν στον λαιμό των βοδιών
ζεύτης: το σκοινί που κουμαντάρει τα βόδια
ζυγάλετρα: ζυγός και αλέτρι
ησιόδειο άροτρο: ξύλινο αλέτρι
κάματος: η περίοδος που γίνεται η σπορά
καφάς: σβέρκος, τράχηλος
ματζιαδούρα: εκεί έβαζαν την τροφή των ζώων
ξάνοιγε: κοίταζε
όχερη: η λαβή του αλετριού
παραβολή: πέρασμα της αυλακιάς γύρω από το δέντρο ή στην άκρη του χωραφιού
παρούτια: εξαρτήματα του αλετριού για να σκεπάζει το χώμα τον καρπό
σποροσάκουλο: το τσουβάλι που έβαζαν τον σπόρο
συζευτάδες: έβαζε ο καθένας τους ένα βόδι
συζεψιά: συνεργασία
Είναι άκρως συναρπαστική και, βέβαια, συγκλονιστική η σχεδόν λαογραφική αφήγηση του εκλεκτού φίλου μας Πέτρου Πανηγυράκη. Οι απίστευτες λεπτομέρειες της τότε σποράς μαρτυρούν τις εμπειρικές γνώσεις του πανάξιου αρθρογράφου και, βέβαια, υπενθυμίζει και σε μας, τους κάπως ώριμους στην ηλικία μας, τα έτοιμα για τη σπορά σταροχώραφα, σαν έπεφταν τα πρώτα ευλογημένα πρωτοβρόχια. Κι εδώ στην όμορφη Κρήτη και πάνω στα καμπίσια χωράφια της όμορφης Ημαθίας. Στα μυστικά του οργώματος και της σποράς μάς είχε μπάσει ο Πόντιος [από τη μάνα μας] παπούς μας, παιδιά στις τελευταίες τάξεις του Δημοτικού κι αρχές των Γυμνασιακών μας σπουδών. Ωστόσο, μοναδικοί στο όργωμα και τη σπορά ήσαν οι ντόπιοι [Μακεδόνε γνήσιοι] αγρότες του Βεροιώτικου κάμπου, με τα δυνατά κατάμαυρα βουβάλια που έδιναν και το καλύτερο γάλα, βούτυρο και γιαούρτ: “με το μαχαίρι, το έκοβες το βουβαλίσιο γιαούρτι !!!” Αξέχαστοι καιροί μιας αλλοτινής ζωής, δύσκολης, αλλά πολύ όμορφης κι απλής, που, δυστυχώς, χάνεται “οσημέραι” και δεν βλέπω να μεταβολίζεται στη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα. Τα θερμά μας συγχαρητήρια, φίλτατε, Πέτρο, και τα καλύτερα για την υγεία και το δημιουργικό – πνευματικό έργο σου. Πάντα μας συγκινείς με τον όμορφο και λιτό λόγο σου, γι’ αυτό και σ’ αγαπούμε κι εκτιμούμε όλοι μας. Φιλικά Γιώργος Καραγεωργίου, συντ/χος νομικός, κοινωνιολόγος ΧΑΝΙΑ.