ΚΙΡΚΕΓΚΩΡ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Γ. Μανιάτη μνήμη
…ζήτησα –έσχατη απαίτηση, και πρώτη-
ν’ ακούει ο αδερφός μου εγγυητής,
να μην καώ, να μη μ’ αποτεφρώσουν
μόνο ακέραιο να με νεκροστολίσουν ζήτησα,
ακέραιο να κλάψουν το ξαρμάτωτο κορμί μου
και να το κηδέψουν. Μνημείο ανθρώπου.
Το μόνο έπαθλο του βίου μου.
Τη μόνη μέθοδο μου ν’ ανταρτεύω
σε ό,τι όρισαν σαν μοίρα. Και σε όσους.
Μονάχος το ταξίδι αποφάσισα
στο φαεινότατο έρεβος.
Ποια άλλη ελευθερία ποθεινότερη;
Από το “Αίας» του Παντελή Μπουκάλα (1)
ΓΡΑΦΗ ΜΠΟΥΚΑΛΑ ΟΝΕΙΡΙΚΗ
Διάλεξα για να ξεκινήσω τους στίχους αυτούς του Π. Μπουκάλα ευθύς αμέσως τις θέα-ση του συγκλονιστικού ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη, «για χωρίς λόγους συναντήσεις με το Γιώργο Μανιάτη». Τους επέλεξα ως διαλεκτική αντιδιαστολή στο τραγικό «αντί ηρωικό» θάνατο του Μανιάτη, που έζησε ποθώντας να διευρύνει τα όρια της ελευθερίας του σε ένα μοναχικό ταξίδι ως Διονυσιακός αντάρτης του νου απέναντι στις λαβυρινθώδεις στοές του συστήματος, σε μια πορεία που από μικρός την όριζε αυτοψυχαναλυτικα και φιλοσοφικά… ανασύρω άλλους 8 στίχους από το ίδιο ποίημα του Μπουκάλα «με ήρεμο το αίμα το διαλέγω/ ότι το μόνο κεκτημένο ο βίος μου./ Μικρός; Δικός μου ωστόσο. Τον ορίζω./ Τον τελειώνω,/ πια τ’ όνομά μου είχε κυρωθεί/ απ’ το πολύ αιαί της θλίψης/ πριν λάβουν την απόφαση του τέλους θεοί και θεάνες/
«Χρωστάμε και δεύτερη γέννηση» δηλώνει εμφατικά απλά κρατώντας στο χέρι το μοιραίο τσιμπούκι του ο Μανιάτης στο Σταύρο Ψυλλάκη που αθέατος φιλμογραφεί τις μεγαλειώδεις απόψεις του έχοντας προνοήσει τη σημαντικότητα της καταγραφής του σαν να γνώριζε το τέλος του. Δεν είμαστε περισσότερο Ελληνες από ότι ο Χάιντεγκερ δηλώνει ο Μανιάτης για τον κορυφαίο Γερμανό φιλόσοφο του 20ου αιώνα, λάτρη της αρχαίας Ελληνικής πραγματείας , αμφιλεγόμενο λόγω της φιλοναζιστικης του εμπλοκής (το κείμενο γράφεται αργά 28ης Οκτωβρίου. Όταν η ΕΡΤ2 προβάλλει δυο συγκλονιστικά αντιφασιστικά ντοκιμαντέρ (2). Παίρνω στα χέρια μου το μικρό ποιητικό βιβλίο του Π. Μπουκάλα «ο Μάντης» κι αντιγράφω:.. Ενας μύθος ο κόσμος. Μιας σκιάς το αμετάφραστο όνειρο. Κι ένα σοι ο κόσμος ένα αίμα-το αίμα που ρέει πάντα ψάχνοντας την πρώτη του κοίτη. Τα ξαδέλφια τα’ αδέλφια του Κάδμου, τα’ αρμονικά παιδιά του τ’ ανίψια τα εγγόνια του, ο Φοίνικας ο Κίλικας ο Θάσος η Ευρώπη ο Μίνωας ο Ιλλυριός ο Δαναός ο Αίγυπτος. Και προπάντων ο Διόνυσος που αν αυτός ευεργέτης μας εντείνει το νου, και μοναχά αυτός, στο αρχαίο το αμέριστο αναστρέφει η μνήμη κι απ’ το μύθο ευλογείται…
Η ΧΡΟΝΟΚΑΨΟΥΛΑ ΤΟΥ ΨΥΛΛΑΚΗ
Χανιά 7ο Φιλμ Φεστιβάλ
Ο χρόνος παρουσίασης των ιδιαίτερων ταινιών ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας, βρίσκει το Σταύρο Ψυλλάκη να παρακολουθεί με ενδιαφέρον στα πίσω καθίσματα διακριτικά τις ταινίες νεώτερων-κυρίως συναδέλφων του. Φυσικά, ο Σταύρος που δέχτηκε λόγω της αξίας του και της τόσο φιλικής προσωπικότητας του εκατοντάδες συγχαρητήρια μετά την προβολή της ταινίας του για τον Μανιάτη (ήταν κατάμεστο το Πνευματικό κέντρο, δε θυμάμαι περισσότερο κόσμο) έμεινε να παρακολουθεί το πρόγραμμα του Φεστιβάλ και τις επόμενες μέρες.
Στα διαλείμματα ο φιλόξενος χώρος του Κέντρου έσφυζε από ζωή, επαφές, χωρατά, πλάκες στα πηγαδάκια, ο Μαθιός Φρατζεσκάκης λες και είχε σκηνοθετήσει και το περιβάλλον, όμως και τα εύσημα ανήκουν και στους δεκάδες φιλότιμους εθελοντές. Η Μαρία, η Χρύσα, η Ελεάννα, η Σοφία, …φτιάχνουν ένα κλίμα θερμών ανθρώπινων σχέσεων, ο χρόνος στα διαλλείματα αλλάζει ρυθμό… Πιάνομαι από μια ανόητη διαφήμιση που προβάλλει γνωστή ηθοποιός για την «αγωνία των ζώων» (μεταφράζοντας το ένστικτο επιβίωσης σαν ενσυνείδητη κατάσταση τους) και εν είδη αυθόρμητου χάπενινγκ ρωτώ παρευρισκόμενους στην τύχη… και λαμβάνω απαντήσεις άψαχτες, αμήχανες και φυσικά το ίδιο βράδυ μηχανεύομαι ανασύροντας τη γνώση από τον κορυφαίο «μεταφυσικό» φιλόσοφο, «η έννοια της αγωνίας» (3) του Σορέν Κίρκεγκωρ, γραμμένο στην Κοπεγχάγη το 1844 η συναίσθηση πως το πνεύμα -και όχι ο ψυχικός κόσμος- ορίζει ενάντια στην αθωότητα την κατάκτηση του ανθρώπου απέναντι στον εναπομείναντα χρόνο του βίου επαναδιατυπώνω: δημιουργεί ΕΝΤΕΧΝΟ βίωμα δηλαδή ΤΕΧΝΗ που μένει φυσικά να μετουσιωθεί έμπρακτα σ’ έργο όπου το θέμα αποτυπώνεται και μορφολογικά. Η έννοια της αγωνίας; Ξαναγυρνώ στο βιβλίο και το ομώνυμο κεφάλαιο μ’ ένα απόσπασμα: …Η αγωνία είναι ορισμός του ονειρεμένου πνεύματος και απ’ αυτή την άποψη ανήκει στην Ψυχολογία. Στην αγρύπνια εγκαθιδρύεται η διαφορά ανάμεσα στο «εγώ ο ίδιος» και στο «άλλο μου εγώ», στον ύπνο η διαφορά αναστέλλεται, το όνειρο φανερώνει την ανυπαρξία της. Η πραγματικότητα του πνεύματος εμφανίζεται πάντοτε σα μορφή με την οποία δελεάζεται η δυνατότητα του, αλλά εξαφανίζεται αμέσως μόλις θελήσεις να την αρπάξεις, κι έτσι δεν είναι παρά μηδενικό που ξέρει μόνο να μας κάνει ν αγωνιούμε. Περισσότερα δε μπορεί, μια και ξέρει μόνο να επιδείχνεται. Σχεδόν ποτέ δε θα ιδής την έννοια «αγωνία» ν’ απασχολεί την Ψυχολογία, πρέπει γι’ αυτό να σημειώσω πόσο είναι ολοκληρωτικά διαφορετική από το φόβο κι από άλλες παρόμοιες έννοιες που αναφέρονται σε κάτι συγκεκριμένο, ενώ η αγωνία είναι η πραγματικότητα της ελευθερίας, γιατί βρίσκεται μέσα στη δυνατότητα της. Να γιατί δε θα συναντήσεις αγωνία σε ζώο, ακριβώς γατί η φύση του δεν ορίζεται σαν πνεύμα…».Στην ταινία του Ψυλλάκη ο Μανιάτης εκ του πλησίον, είναι φιλοσοφημένα απλός χωρίς εντάσεις χωρίς την αγωνία του θανάτου που ελλοχεύει. Ως καταλαγιασμένος αυτοκαταστροφικός Διόνυσος, δεν έχει αγωνία για τα αδημοσίευτα έργα του. Ο Σταύρος μορφολογικά αποδίδει με σταθερό πλάνο τις συναντήσεις έχοντας φυσικά επίγνωση ότι ρυθμός εστιάζεται στο λόγο που είναι μέσα στην αφοπλιστική του αφηγηματική του απλότητα συγκλονιστικός, γι’ αυτό και ενισχύει τη μεγάλη διάρκεια 102’ με εμβόλιμα ηχητικά μότο.
(Διακριτικά υπέροχη η μουσική του Βαγγέλη Φάμπα. Η διδασκαλία από τον Μανιάτη των αρχαιοελληνικών ορχήσεων, ακόμα και σε ένα ηχητικό στάδιο η χρήση του μετρονόμου ως σιγοντάρισμα της αγωνίας που περνά στο θεατή, η μορφή πλέον αξιοποίησης του λόγου). Ενα ακόμα στοιχείο μορφολογικής οξύτητας-που δεν έχει ο σκηνοθέτης, φύση και θέση, το «δανείζεται» και το χρησιμοποιεί αριστουργηματικά μέσα από την εμπλοκή του κοινού μας φίλου και συνομήλικου του καταξιωμένου ζωγράφου Μιχάλη Μανουσάκη. Συνεργάζονται ενσωματώνοντας έγχρωμα έργα του που όμως τους αφαιρούν το χρώμα κρατώντας τη δύναμη της απόδοσης του κάρβουνου μου ενισχύει την αφηγηματική πλαστικότητα των μορφών έχοντας όμως και σαν μπακγκραουντ τις δυναμικές τεμνόμενες διαγώνιες στα κάδρα του, αφήνει χρωματιστες τις παιχνιδοκαταστάσεις του Μιχάλη που προσδίδουν εναλλαγές στη μορφή πλέον του ντοκιμαντέρ, μαζί με την ευρηματική χρήση του κασετόφωνου της δεκαετίας του ’70 (4 ) καθώς και τα αποκόμματα εφημερίδων, η ακόμα το πλέον συγκλονιστικό ντοκουμέντο, την εστίαση στα καμένα βιβλία του Μανιάτη ως τραγικό ντοκουμέντο υπαρξιακής μεταρεαλιστικής ταυτότητας. Ζήτησα στον τεχνοκριτικό του κινηματογράφου Ρούντυ Εκστέλ μια σύντομη άποψη για την ταινία ο οποίος αυθόρμητα μου προσέφερε «Ντοκιμαντέρ φιλοσοφημένο και φιλοσοφικό που χρησιμοποιεί το βαθιά αιρετικό όσο και σπάνιας εντιμότητας υποκείμενο του ως μοναδικό εργαλείο σε μια αποδεικτική διαδικασία αυτού ακριβώς που πρεσβεύει : γεννιόμαστε όχι για να ζήσουμε, αλλά με τη δυνατότητα να ζήσουμε»
Για τον Σταύρο, την προσφορά του Λευτέρη Λαμπράκη αλλά και άλλες πτυχές του Φεστιβάλ σε επόμενο κείμενο…
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Από την ποιητική συλλογή του Π. Μπουκάλα “ρήματα” εκ. Αγρα.
(2) Περισσότερα στο επόμενο κείμενο
(3) Η έννοια της αγωνίας του Σ., Κίρκεγκωρ, εκδ. “Δωδώνη” (το πρώτο διάβασα ως φοιτητής το 1978)
(4) Εχω αντίστοιχη βιωματική σχέση με την εγγραφή σε κασέτες και συλλογή αποκομμάτων από τη δεκαετία του ‘70.
