Leonardo da Vinci, “Η Παναγία των Βράχων”, 1492-1508, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη.

Aν και η ιδιοφυΐα του Λεονάρντο, η οποία δικαίως του έχει χαρίσει μια περίοπτη θέση στο πάνθεον των ιερών τεράτων της ιταλικής Αναγέννησης, χαίρει σήμερα της καθολικής αναγνώρισης, ωστόσο ο μεγάλος Φλωρεντινός καλλιτέχνης και μηχανικός δεν έμελλε εν ζωή -εν μέρει εξαιτίας του ατίθασου, ιδιόμορφου χαρακτήρα του- να δρέψει σε επίπεδο οικονομικής ανταποδοτικότητας, τους καρπούς τού ιδιαίτερου ταλέντου του. Ανίκανος ή απρόθυμος να δουλέψει συστηματικά πάνω στις παραγγελίες του, στηριζόταν πρωτίστως στην οικονομική ενίσχυση των πατρόνων του, με προεξάρχοντες τους δούκες του Μιλάνου και το βασιλιά της Γαλλίας Φραγκίσκο Α’.
Οι φανατικοί συλλέκτες της εποχής μάταια εκλιπαρούσαν για ένα του έργο, “φτιαγμένο με τη γλυκύτητα που είναι σήμα κατατεθέν της υψηλής Σας τέχνης”, όπως εύστοχα παρατηρεί η δούκισσα της Μάντοβας Ιζαμπέλλα ντ’ Έστε σε μια από αυτές τις γραπτές σωζόμενες παρακλήσεις της προς τον ζωγράφο.
Η ημιτελής “Παναγία των Βράχων” αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα της ζωγραφικής πρακτικής του Λεονάρντο, όπως τη σκιαγράφησα επιγραμματικά πιο πάνω. Ο Λεονάρντο δούλευε πάνω στο έργο, μια παραγγελία της αδελφότητας της Άμωμης Συλλήψεως του μοναστηριού του Αγίου Φραγκίσκου στο Μιλάνο, για πάνω από 15 χρόνια από το 1492 έως το 1508, ενώ είχε λάβει την παραγγελία αμέσως μετά τον ερχομό του στο Μιλάνο στα 1483. Μέρη του έργου παρέμειναν ανολοκλήρωτα, ενώ σε άλλα π.χ. στην απόδοση του βραχώδους τοπίου στο φόντο τού πίνακα, διακρίνεται το χέρι των μαθητών του. Μια προγενέστερη εκδοχή του ίδιου θέματος, την οποία αγόρασε πιθανότατα ο βασιλιάς της Γαλλίας βρίσκεται σήμερα στην πινακοθήκη του Λούβρου.
Η εικονογραφία του έργου αποτελεί μια εναλλακτική πρόταση σε μια ιδιαίτερα δημοφιλή προσέγγιση στους Φραγκισκανούς πάτρωνες των καλών τεχνών, ιδιαίτερα στη Φλωρεντία, του θέματος της απόδοσης της Παναγίας, που στόχο είχε να υπερθεματίσει το δόγμα της Άμωμης Συλλήψεως και η οποία συνήθιζε να αποδίδει την Παναγία χωρίς το Βρέφος εν μέσω προφητών και Αγίων που κρατούσαν βιβλία στα χέρια, στα οποία γινόταν λόγος για την αγνότητα της Θεομήτορος.
Στον πίνακά μας ο νεαρός Ιωάννης Βαπτιστής γνωρίζοντας τη θαλπωρή κάτω από τον προστατευτικό μανδύα της Παρθένου -εφιστώ ιδιαίτερα την προσοχή στο έντεχνο παιχνίδισμα των χεριών τής Παναγίας που συντελεί αποφασιστικά στη συναισθηματική φόρτιση της σκηνής- προσκυνά το μικρό Ιησού, που καθισμένος -όχι ιδιαίτερα αναπαυτικά είναι η αλήθεια- στο γυμνό βράχο υψώνει το δεξί χέρι σε στάση ευλογίας.
Ενα έργο έντονα ψυχογραφικό, αλλά ταυτόχρονα και με μια εσωστρέφεια και ψυχρότητα, που πηγάζουν εν τέλει από την αντίστιξη του άγριου, αφιλόξενου τοπίου στις σχέσεις τρυφερότητας και αγάπης των πρωταγωνιστών του πρώτου πλάνου, μια εσωστρέφεια και μια ψυχρότητα ωστόσο, οι οποίες μοιάζουν να αντανακλούν τον ιδιόμορφο χαρακτήρα του εμπνευστή και δημιουργού της σύνθεσης.