Γλωσσικό αφιέρωμα στο νερό η σημερινή μας στήλη!
Στο νερό το πολύτιμο, στην πηγή της ζωής, στο συνώνυμο της ζωής, με την ευκαιρία και της αυριανής παγκόσμιας ημέρας για το νερό! Στο νερό που η γλώσσα μας το τίμησε με τη δημιουργική δύναμή της, κατά που του αξίζει, αναγνωρίζοντας τη θεμελιώδη σημασία του στον αέναο κύκλο της ζωής. Στο νερό που πρωταγωνιστεί σε ποικίλες φράσεις της καθημερινότητας μας με κυριολεκτική, αλλά και με μεταφορική και αλληγορική σημασία. Φράσεις και λέξεις που αποδεικνύουν με τη συχνότητα που χρησιμοποιούνται τη διαχρονική αξία του νερού και στη γλώσσα μας, αλλά και στις γλώσσες του κόσμου. Παίζει παιχνίδια με το νερό η γλώσσα μας….απίστευτα παιχνίδια με χάρη, ευαισθησία και εξυπνάδα! Ας την καμαρώσουμε !
ΑΠΟ ΤΟ ΥΔΩΡ… ΣΤΟ ΝΕΡΟ
Το «ύδωρ», των αρχαίων Ελλήνων έχει αφήσει τα αποτυπώματά του σε πολλές λέξεις της Νέας Ελληνικής( υδραγωγείο, υδρονομέας, υδάτινος, υδατάνθρακας, υδατοκαλλιέργεια, υδρόφιλος, λειψυδρία, υδρία, ύδρευση, υδάτωση, αφυδάτωση, υδατόπτωση, υδρομάστευση και τόσες άλλες …), αλλά και σε εκφράσεις.
«Του έταξε γη και ύδωρ» δηλαδή, του έταξε τα πάντα. Μια φράση με ιστορικό αποτύπωμα που έχει τις ρίζες της στα χρόνια των περσικών πολέμων, όταν το 491 π. χ ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος απέστειλε πρεσβείες στις ελληνικές πόλεις- κράτη, απαιτώντας «γη και ύδωρ». Η απόδοση αυτών των συμβόλων, θα σήμαινε την άνευ όρων υποταγή των ελληνικών πόλεων στον κατακτητή, καθώς στο εξής εκείνος, σύμφωνα με τον πατέρα της ιστορίας, Ηρόδοτο, θα είχε κάθε δικαίωμα στη γη τους, στις θάλασσες που την αγκάλιαζαν, στις λίμνες και τα ποτάμια της.
«Περί ανέμων και υδάτων», μια άλλη φράση από το σύγγραμμα του Ιπποκράτη :«Περί αέρων, υδάτων και τόπων» που λέγεται στις μέρες μας για συζήτηση επί παντός επιστητού, όσα φέρνει η κουβέντα σαν να λέμε…
Από την άλλη και η ίδια η λέξη «νερό» σχετίζεται με τη συνεκφορά «νεαρόν ύδωρ», δηλαδή φρέσκο νερό, που χρησιμοποιείτο στην ελληνιστική εποχή και η οποία με φωνητική μεταβολή έγινε νηρόν ύδωρ. Ωστόσο στην πορεία του χρόνου το ύδωρ εξαφανίστηκε από τον επιθετικό προσδιορισμό, αφού ακολούθησε και άλλη μεταβολή με το επίθετο να ουσιαστικοποιείται και να παίρνει την έννοια αυτού που προσδιόριζε.
Μάταια ο αττικιστής, γραμματικός και λεξικογράφος Φρύνιχος το δεύτερο αιώνα μ. Χ , επηρεασμένος από το πνεύμα της κλασσικής αρχαιότητας, στην προσπάθεια του να μάθει τους συγχρόνους του να μιλούν σωστά ελληνικά, έγραφε : « Νηρόν ύδωρ μη είπης, αλλά πρόσφατον, ακραιφνές».
Η λέξη επικράτησε από τότε μέχρι σήμερα και στολίζει την ελληνική γλώσσα με τη δύναμη του νερού…. σε συνεκφορές, ιδιωματικές και παροιμιώδεις εκφράσεις, αλλά και παροιμίες, καταστάλαγμα της σοφίας του λαού μας.
Από το ρήμα νάω που σημαίνει ρέω και το νερό προέρχονται και οι νεράϊδες. Είναι οι αρχαίες Νηρηίδες, οι θαλάσσιες θεότητες που η λαϊκή φαντασία τις θέλει να κατοικούν, όπου υπάρχει νερό, ρυάκια, πηγές, λίμνες και ποτάμια. Από εδώ προέρχεται και ο Νηρέας, ο άρχοντας των νερών, αλλά και ο νοτιάς, ο θερμός και υγρός άνεμος. Από το ρήμα νάω προέρχεται επίσης και το νάμα, δηλαδή το τρεχούμενο νερό που αναβλύζει από την πηγή.
ΤΟ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΓΛΩΣΣΤIΚΟ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ
Η λαογραφία μας με τις καταβολές της που ξεκινούν από την αρχαία Ελλάδα τιμά και εκείνη το νερό δεόντως με ποικίλες αναφορές και χρήσεις.
Το αμίλητο νερό με το χρηστικό του ρόλο στην τελετουργία των λαϊκών δρώμενων και ιδιαίτερα στο γνωστό μαντικό έθιμο του κλήδονα. Το αμίλητο νερό, σε αντίθεση με το λάλον ύδωρ! Ένας επιθετικός προσδιορισμός για το νερό που χρησιμοποιήθηκε από την Πυθία του μαντείου των Δελφών στην απάντησή της στον απεσταλμένο του Αυτοκράτορα Ιουλιανού του Παραβάτη, γιατρό Ορειβάσιο, όταν ο πρώτος επιχείρησε μάταια να ανασυγκροτήσει τον ιερό τόπο και μαζί με αυτόν την ειδωλολατρική θρησκεία:
«Ουκέτι Φοίβος έχει καλύβην, ου μάντιδα δάφνην, ου παγάν λαλέουσαν, απέσβετο και λάλον ύδωρ» απάντησε η Πυθία, δηλαδή: « Ο Φοίβος δεν έχει σπίτι, η δάφνη δεν προφητεύει, η πηγή δεν μιλάει πια και το νερό που μιλάει έχει στερέψει»
Και μπορεί η Πυθία να μη διαψεύστηκε ως προς την επικράτηση του Χριστιανισμού στη συνέχεια, όμως το λάλον ύδωρ, δεν σιώπησε. Αντιθέτως έγινε λαλίστατο μέσα από ποικίλες εκφράσεις με πρωταγωνιστικό ρόλο στην Ελληνική γλώσσα.
Το αθάνατο νερό που κατά τη λαϊκή αντίληψη και νεκρούς ανασταίνει και που, όταν το πιουν οι ζωντανοί, κερδίζουν την αιωνιότητα. Αλλά και το νερό της λησμονιάς, της αρνησιάς που το πίνουν οι πεθαμένοι στον Κάτω Κόσμο και ξεχνούν, όσα συμβαίνουν στη ζωή.
Το νερό ως σύμβολο φιλοξενίας ακόμα και στην περίπτωση που αυτή εξαντλείται στη στοιχειώδη υποχρέωση του νοικοκύρη να προσφέρει ένα ποτήρι νερό με την ευχή να ακολουθεί:«τη δροσιά του να ΄χεις»
Αλλά και η γνωστή ως προς τη χρήση της φράση:«Δ εν μου έχει προσφέρει ένα ποτήρι νερό»
Ακόμα εκφράσεις που σχετίζονται με την αγροτική και κοινωνική ζωή. Όπως : «Αλλού χτυπάει το νερό, αλλού βροντάει ο μύλος», «Μπήκε το νερό στο αυλάκι», «Κουβαλά νερό στον μύλο του»
«Κουβαλάει νερό με το κόσκινο» με την τελευταία να αντιστοιχεί στη φράση της αρχαίας Ελληνικής :«Κοσκίνω ύδωρ αντλείς».
Κι εγώ στο γάμο σου θα κουβαλώ νερό με το κόσκινο: Μια παραλλαγή της έκφρασης που λέγεται, ως αστεϊσμός , από μεγαλύτερο προς μικρότερο, από τον οποίο ζητείται μια εκδούλευση.
Ενδιαφέρουσες επίσης, ως προς το μήνυμά τους και οι παροιμίες:
«Αν βρέξει ο Απρίλης δυο νερά και ο Μάης άλλο ένα, τότε τα αμπελοχώραφα χαίρονται τα καημένα.»
«Ο Φλεβάρης με νερό, κουτσός μπαίνει στο χορό.»
«Ο βρεγμένος το νερό δεν φοβάται.»
«Όταν διψά η αυλή σου, έξω νερό μη χύνεις.»
«Στάλα τη στάλα το νερό, τρυπάει το λιθάρι»
ΤΟ ΝΕΡΟ… ΝΕΡΑΚΙ
«Θα πούμε το νερό νεράκι», έκφραση χιλιοειπωμένη τούτες τις μέρες, με ιδιαίτερο νόημα που δεν σχετίζεται μόνο με την σπατάλη, την υπερεκμετάλλευση των υδάτινων πόρων και τη λειψυδρία , αλλά και με τις συζητήσεις που γίνονται την περίοδο αυτή για μία πιθανή ιδιωτικοποίηση του δημόσιου αυτού αγαθού.
Ακόμα εκφράσεις που αποτυπώνουν τη φιλαργυρία ορισμένων ανθρώπων: «Δεν δίνει του αγγέλου του νερό», «Δεν στάζει νερό από τα χέρια του» αλλά και την ικανότητα ορισμένων ανθρώπων: «Και από την πέτρα βγάζει νερό»
Ο άτυχος πάλι άνθρωπος, σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη «Και στη βρύση να πάει θα στερέψει», ενώ πολλοί είναι και εκείνοι που «Έφτασαν στη βρύση και νερό δεν ήπιαν», αλλά και εκείνοι που δεν επιδέχονται ταλαιπωρίες: «Είναι του γλυκού νερού»
Επιπρόσθετα και πολλές άλλες γνωστές ως προς το νόημα τους φράσεις όπως:
«Τάραξε τα λιμνάζοντα νερά», «Έμαθε το μάθημα νεράκι», «Πνίγεται σε μια κουταλιά νερό»,
«Πίνει νερό στο όνομά του», «Ίσα βάρκα και ίσα νερά», «Τον φέρνω με τα νερά μου», «Θολώνω τα νερά», «Ψαρεύω σε θολά νερά», « Έκανε νερά», «Βγήκε από τα νερά του», «Είναι έξω από τα νερά του», «Έκανε μια τρύπα στο νερό», « Το αίμα νερό δεν γίνεται», αλλά και « Το αίμα του έγινε νερό».
Δεν λείπουν βέβαια και οι παρομοιώσεις: «Μοιάζουν σαν δυο σταγόνες νερό», «Είναι σαν τα κρύα νερά».
Ο,ΤΙ ΕΙΠΑΜΕ ΝΕΡΟ ΚΑΙ ΑΛΑΤΙ
Και αν σας κούρασα με τα γραφόμενά μου, «ό,τι είπαμε νερό και αλάτι», μια φράση που δηλώνει συμφιλίωση, όπου η δυσαρέσκεια μεταξύ των συνδιαλεγομένων διαλύεται, όπως το αλάτι στο νερό. Το νερό που τρέχει και φεύγει και το αλάτι που αποτελεί σύμβολο συμφιλίωσης σε πολλές θρησκείες του κόσμου, ως απαραίτητο και εκείνο συστατικό στοιχείο της ζωής.
Και αν πάλι κάποιοι από εσάς ανακαλύψατε ότι υπάρχουν εκφράσεις που δεν καταγράφηκαν σε τούτο το γλωσσικό πόνημα, περιορίστε τις αξιώσεις σας, « βάλτε νερό στο κρασί σας» και κρίνετέ το με επιείκεια. Μες στο νερό ( στα σίγουρα) αυτό μπορεί σε όλους μας να συμβεί…
Πηγές:
1.Ν.Π. Ανδριώτη, Ετυμολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη 1983.
2.Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, πέμπτη έκδοση, Κέντρο Λεξικολογίας Ι.ΚΕ, Αθήνα 2019.
3.Εμμ.Κριαράς, Νεοελληνικό Λεξικό, Αθήνα 1995.
