Λέξεις που χάνονται Νίκου Σαραντάκου (2)

Συνέχεια, λοιπόν, των λέξεων, με τη σπιρτάδα και το εμβληματικό τους βάρος που περισυνέλεξε με αγάπη και φροντίδα πολύ ο Νίκος Σαραντάκος. Οι 366 λέξεις με την ερμηνεία, την Ιστορία τους, αλλά και τη “λογοτεχνική ενδυνάμωσή” τους στην έμπνευση αγαπημένων δημιουργών, όπως ας πούμε ετούτο το… “βαρκό”, “βαρικό”.
Ο βαλτώδης τόπος, ο μόνιμα υγρός, βαρκό χωράφι, στέκεται και μόνο του ως ουσιαστικό.
Η λέξη είναι σχεδόν πανελλήνια, ενώ το βαρκό, έχει περάσει και στα βλάχικα με τη σημασία “έλος”.
Ο Τάσος Αθανασιάδης στα “Παιδιά της Νιόβης” περιγράφει μερικούς πρόσφυγες που αναζητούν νέα γη:
“Θύσανοι από βούρλα πρόδιναν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της τοποθεσίας. Τη λέγανε, είπε, «Βαρικό».
Εσκυψε, γέμισε τη φούχτα του μ’ ένα σβώλο χώμα.
Το μάλαξε. Τους το ’δειξε. Ηταν σαν ζυμάρι. Είχε πολύ πηλό”. Πράγματι, έτσι είναι τα βαρικά χωράφια.
Ο Καραγάτσης, περιγράφοντας θεσσαλικά τοπία, λέει:
“Στον κάμπο της Νυχτερέμ το βαρκό, το παχύ, τον πλουσιοποτισμένο με τους γόνιμους βούρκους του Σαλαμπριά (του Πηνειού)”…
Μόλις είδα το “βαρταλαμίδι” θυμήθηκα τη γιαγιά μου την Αγγελικό…
Ανοιγε την παλιά καρυδένια κασέλα της, και εν συνεχεία το “πορταλαμίδι”…
Ετσι μου το ’λεγε… Ημουνα δεν ήμουνα πέντε χρονών….
Μέσα κει είχε χρυσαφικά, παλιές φωτογραφίες κι ένα βελουδένιο μικρό πουγκί, ιερώτατο, λατρευτικό (με κεντημένο σταυρό εξωτερικά), αφού φύλασσε με δέος, περίφροντις και ευλαβική, το Τίμιο Ξύλο της οικογένειας.
Η γιαγιά μου, η Αγγελικό η Χάρχαλη, ήταν λέει από τις ωραιότερες κοπελιές των Εννιά Χωριών, αλλά εγώ θυμούμαι το λίγο που την πρόλαβα, αυτό το μαγικό “κρυψώνι”, που με άφηνε να βλέπω, μου εξηγούσε, μου διηγόταν, αλλά μ’ έναν όρο… Να μην… αγγίζω τίποτα!
Θήκη ή συρτάρι, λοιπόν, κρυφό διαμέρισμα…
Εκεί έκρυβε ο νοικοκύρης τα πολύτιμα… Ετυμολογείται από το “παραθαλαμίδι”. Λέγεται και “παρακάσελο ή παράκλι”.
Κάποτε, σχεδόν πανελλήνια.
Σήμερα, ακούγεται μόνο σε Θράκη και Λέσβο.
“Βαρταλαμίδι” είναι ο τίτλος που δόθηκε σ’ ένα πρόγραμμα για την “ψηφιοποίηση των πολιτιστικών κοιτασμάτων της Θράκης”.
Τον Ιούλιο του 2011 στη Μυτιλήνη, όπως έγραψαν οι τοπικές εφημερίδες, βρέθηκε ολόκληρος θησαυρός από χιλιάδες χρυσές λίρες, μέσα σε βαρταλαμίδι που ήταν στο κάτω μέρος μιας ντουλάπας, που κληρονόμησε ο μακρινός συγγενής ενός πλούσιου εμπόρου. Ο θησαυρός ήρθε στο φως, όταν επιχείρησαν να διαλύσουν τη ντουλάπα για να τη μεταφέρουν, επειδή ήταν ασήκωτη!
Στον Βαρδιάνο στα σπόρκα του Παπαδιαμάντη, ο Αγκόρτζας, ο παραγιός, του Νικόδημου φέρνει κάθε πρωί “μίαν βεδούραν γάλα”.
Στη θεία – Σκεύω, ενώ ο Κοτζιούλας θυμάται από τα παιδικά του χρόνια ότι αγαπούσε τις γίδες τους, “γιατί στεκόνταν κι αρμέγαμε το αφριστό γάλα τους στην τέντλερη ή στη βεδούρα”…
Η βεδούρα συνήθως είναι ξύλινη και μάλιστα, από ξύλο κέδρου, αλλά ο Τσιφόρος, στα “Βιβλικά χαμόγελα” μιλάει για πήλινα δοχεία.
“Μέσα στις πήλινες βεδούρες ρίχνανε την πιτιά και μοσχοβόλαγε το ανθοτύρι”.
Μα, μα και η… “βεργέτα” μοσκοβολάει”!
Η βέρα, γενικά το δαχτυλίδι χωρίς πέτρα, είναι όμως και το σκουλαρίκι – κρίκος.
Δάνειο από τα ιταλικά, ασφαλώς ίσως από το ιταλικό vergetta (που όμως σημαίνει “ραβδάκι”), ίσως από το ενετικό veretta (μικρή βέρα) κατ’ επίδραση της βέργας, λέξη ήδη μεσαιωνική.
Με τη σημασία του σκουλαρικιού λέγεται ή λεγόταν, κυρίως στα Επτάνησα και στη Δυτική Ελλάδα με τη σημασία της βέρας πολύ ευρύτερα, ακόμα και στον Πόντο.
Στα “Ματωμένα Χώματα” της Διδώς Σωτηρίου οι Τούρκοι λιποτάχτες “για ν’ αρπάξουνε προσφάι, ρούχο, βεργέτα ή χρυσό δόντι, ξαπλώνανε τον πάσα ένα  νεκρό” και ελεγειακά με θλίψη στην ιστορική Μνήμη, μα κι ελπίδα…
“Η Σμύρνη κι αν εκάηκε και γίνηκε βεράνι/ μια Σμυρνιοπούλα να ν’ καλά πάλι την ξαναφκιάνει”.
Βιρανές, βιράνι ή βεράνι είναι το ερείπιο, το ερειπωμένο σπίτι, αλλά και το οικόπεδο που απομένει, όταν ένα σπίτι πέσει ή καεί και κατ’ επέκταση, το άχτιστο οικόπεδο.
Δάνειο από το Τουρκικό viran virane περσικής αρχής…
“Καήκανε τα Γιάννινα, γινήκανε βιράντι” ή “όλα βιράνι γίνηκαν τσαρσιά και μαχαλάδες” για τον μεγάλο σεισμό της Χίου το 1881…
Λέω να επανέλθω, άλλη μια φορά, τελειώνοντας εδώ…