Οι πρωτοπόροι της μεγάλης οθόνης, των πρώτων αιθουσών ανοικτών και κλειστών, οι διαφημίσεις, οι αφίσες, οι ταινίες και οι ηθοποιοί… όλα όσα αφορούν την 7η τέχνη και τη σύνδεση της με τα Χανιά από την εποχή της Κρητικής πολιτείας, του μεσοπολέμου, του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, των δεκαετιών του ’50 και του ’60, την περίοδο της μεταπολίτευσης, το σήμερα…
Oλα τα παραπάνω αποτυπώνονται στη μοναδική έρευνα του Λευτέρη Λαμπράκη και του βιβλίου του “Από τα Χανιά στη Χολλυγούνδη” που κυκλοφορεί αυτές τις ημέρες στα πλαίσια του Chania Film Festival. Μια πληθωρική δουλεία, με ένα πλούτο πληροφοριών και πραγματικά ξεχωριστές μαρτυρίες από τους εν ζωή πρωταγωνιστές των μικρών καμπίνων και των μεγάλων κινηματογραφικών αιθουσών των Χανίων. Για όλα αυτά αλλά και για το μεγάλο όνειρο του την δημιουργία Μουσείου Κινηματογράφου στα Χανιά συνομιλούμε με τον συγγραφέα..
Γιατί ένα βιβλίο για το κινηματογράφο στα Χανιά; Τι είχε να προσφέρει στην 7η τέχνη μια μικρή επαρχιακή πόλη;
Ο κινηματογράφος -ως ηθοποιός που είμαι πρώτα από όλα- έχει ένα καθοριστικό ρόλο στη ζωή μου. Δεν είναι υπερβολή να πω ότι…γεννήθηκα σε κινηματογραφική αίθουσα. Οι δικοί μου είχαν γνωστούς που είχαν κινηματογράφους και με άφηναν εκεί σε μια μορφή …baby sitting για να πάνε μια βόλτα. Από την άλλη είμαι από τα Χανιά και με ενδιαφέρει η πόλη. Από την έρευνα μου και τη διασταύρωση στοιχείων άλλων ερευνητών που έχουν γράψει αντίστοιχα βιβλία για την Αθήνα και τις άλλες πόλεις διαπίστωσα ότι η Κρήτη είχε μια πρωτοπορία στην 7η τέχνη στον ελλαδικό χώρο. Ο Χαράλαμπος Σπανδάγος ήταν ο πρώτος που έφτιαξε κλειστό κινηματογράφο στο Ρέθυμνο το “Ιδαίον Άντρον” το 1900, και στην πρωτεύουσα της Κρητικής πολιτείας τα Χανιά η πρώτη προβολή έγινε το 1899 στον Δημ. Κήπο (ενώ στο Ηράκλειο το 1909). Ο Χ. Σπανδάγος έρχεται το 1911 στα Χανιά και ξεκινάει τις προβολές στην αίθουσα του “Χρυσοστόμου”, στην πρώτη κλειστή αίθουσα της πόλης.
Προφανώς ο κινηματογράφος ήταν βωβός αλλά έχουμε στοιχεία για τις ταινίες που παίζονταν την εποχή εκείνη; Από την έρευνα σας προέκυψαν ενδιαφέροντα στοιχεία…
Οι μπομπίνες έρχονταν από το εξωτερικό μέσω Θεσσαλονίκης και Σμύρνης και είχαν να κάνουν με ταινίες που εκείνα τα χρόνια παίζονταν και στις κινηματογραφικές αίθουσες της Ευρώπης και έρχονταν με κάποια καθυστέρηση στην πόλη μας. Επίσης πρέπει να πούμε ότι ακόμα και στις αρχές του προηγούμενου αιώνα γίνονταν ταινίες και στα Χανιά. Αυτοσχέδιες ταινίες, των 5-10 λεπτών τις οποίες πρόβαλλαν εν μέσω άλλων θεαμάτων όπως ζογκλέρ, ορχήστρας με ζωντανή μουσική κα. Δυστυχώς από αυτές τις Χανιώτικες αυτοσχέδιες ταινίες δεν έχει σωθεί κάτι, βρήκα όμως ότι υπάρχουν λεπτομερείς καταγραφές τους ότι π.χ. παίζεται αυτή η ταινία που δείχνει τους τάδε και τους τάδε δρόμους των Χανίων ή τα ιαματικά λουτρά της παλιάς πόλης.
Το πεδίο της έρευνας σας ποιο ήταν, που αναζητήσατε στοιχεία;
Σχεδόν παντού, πέρα από το προσωπικό μου αρχείο, ερεύνησα τον τοπικό τύπο στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, την Δημοτική Βιβλιοθήκη, την Εθνική Βιβλιοθήκη και επειδή η μια έρευνα βοηθάει την άλλη μελέτησα τη δουλειά του Γιώργου Φθενάκη το “Σινέ Σαντάν” που μου έδωσε κατευθύνσεις για το που θα κινηθώ. Επίσης ξεχωριστή ήταν η συζήτηση με τους ανθρώπους που φιλοξενώ στο β΄μέρος του βιβλίου και που άφησαν το αποτύπωμα τους στα κινηματογρα- φικά δρώμενα. Τους Νίκο Καβρό, Δημήτρη Κασιμάτη, Γιάννη Μαζοκοπάκη, Αντιγόνη Βενιανάκη, Πέτρο Καβρό, Μανώλη Λεντάρη, Νίκο Χατζηκανέλλο, Κώστα Μαυρακάκη, Ειρήνη Καλφάκη, Ευάγγελο Σπανδάγο, Καίτη Αρετάκη (εγγονή του Χαρ. Σπανδάγου), Κατερίνα Ατσαλάκη και φυσικά τον διευθυντή Φεστιβάλ Κινηματογράφου Χανίων Ματθαίο Φραντζεσκάκη.
Υπήρξε κάτι που σας εξέπληξε από τα στοιχεία που ερευνήσατε;
Με εξέπληξε ο τρομερός ανταγωνισμός ανάμεσα στις κινηματογραφικές αίθουσες ακόμα και το 1911-1912. Όταν άνοιξε τον κινηματογράφο του ο Σπανδάγος εμφανίστηκε άλλος κινηματογράφος στη Σπλάντζια με διαφήσιμη “εδώ είναι ο γνήσιος Χανιώτικος κινηματογράφος, όχι ο άλλος”. Επίσης μου έκανε εντύπωση ότι ακόμα και η Χαλέπα είχε δικό της κινηματογράφο, απέναντι από το παλάτι του πρίγκιπα.
Ο τίτλος του βιβλίου “Από τα Χανιά στη Χολλυγούνδη” βασίζεται σε ένα σχετικό άρθρο στην εφημερίδα “Κήρυξ” το 1929 που παρομοίαζε τα Χανιά με το Χόλυγουντ. Πολύ υπερβολικό δεν νομίζετε;
Όταν το διάβασα εντυπωσιάστηκα, ήταν υπερβολικό αλλά ήταν δόκιμο. Υπήρχε ο “Χρυσόστομος” με τις σκάλες του, τα “Ολύμπια”, το “Ιδαίον Άντρον” που ήταν πολυτελείς αίθουσες, ενώ ο γιος Σπανδάγος είχε ξεκινήσει να κάνει ταινίες και έκανε και οντισιόν για να βρει ηθοποιούς. Είχαν σχεδιάσει να κάνουν και στούντιο κινηματογράφησης και σκηνικά κα. Τεκμηριώνεται κατά κάποιο τρόπο δηλαδή αυτή η υπερβολή.
Τα ήθη της εποχής στα Χανιά… σήκωναν ένα φιλί ακόμα και σε ταινία του Τσάρλι Τσάπλιν ή “σκανδαλίζονταν” το κοινό; Υπήρχε πολύ λογοκρισία;
Εννοείται φυσικά, όλα αυτά που αναφέρατε, αλλά το έχω και σε μαρτυρία της Αντιγόνης Βενιανάκη που πήγαινε στις αρχές του ΄50 στο “Χρυσόστομο” και όταν πλησίαζε το ζευγάρι να φιληθεί απομάκρυναν τα καρβουνάκια της κινηματογραφικής μηχανής και έτσι “χάνονταν” το φιλί των ηθοποιών από τα μάτια των θεατών. Αυτή ήταν η “εσωτερική” λογοκρισία, γιατί υπήρχε και η άλλη λογοκρισία από το κράτος και τους φορείς του. Είχαμε και παρεμβάσεις του δεσπότη σε κάποιους κινηματογραφιστές για προβολές ταινιών που είχαν διαβάσει στον τύπο ότι πιθανόν να είχαν εικόνες που θεωρούνταν ότι δεν συμβάδιζαν με τα ήθη της εποχής.
Υπήρξε “χρυσή” εποχή για τον κινηματογράφο στα Χανιά, σε αριθμό αιθουσών, σε εισιτήρια και αποδοχή;
Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έχουμε 4 κλειστές αίθουσες όχι πειρατικές αλλά κανονικές. Γιατί πειρατικές υπήρχε ένα καφενείο στη Σπλάντζια, ένα άλλο στη Χαλέπα υπήρχαν τα μηχανήματα και γίνονταν προβολές. πχ. Ο Σπανδάγος πούλησε το παλιό του μηχάνημα το αγόρασε κάποιος άλλος και το έβαλε σε ένα καφενείο και έκανε εκεί προβολές. Μετά το ’20 έχουμε τα “Ολύμπια”, “Πάνθεον”, το “Χρυσόστομο”, το “Ιδαίον Άνδρον” (βρήκαν την πρόσκληση των εγκαινίων του 1926) στο χώρο του σημερινού αρχαιολογικού μουσείου που ήταν ένας πολυχώρος της εποχής με πολλά θεάματα. Μετά τον πόλεμο τώρα ο κινηματογράφος αξιοποιήθηκε για να τονωθεί ο ψυχισμός των Ελλήνων που είχε καταρρακωθεί από την κατοχή και τον πόλεμο. Για αυτό και ο τότε νομάρχης είχε πιάσει τον Κωνσταντίνο Βενιανάκη και του είχε ζητήσει με μια κινηματογραφική μηχανή που είχαν αφήσει οι Γερμανοί να κάνει προβολές και αυτός ξεκίνησε στο χώρο του “Χρυσόστομου” όπου αντί για καθίσματα είχαν κασόνια που πριν είχαν όπλα και πυρομαχικά. Η απόλυτα χρυσή εποχή του κινηματογράφου ήταν οι δεκαετίες του ΄50 και του ΄60, με 6 χειμερινούς και 7 καλοκαιρινούς κινηματογράφους μέσα στην πόλη γιατί οι εκτός είναι μια άλλη ιστορία.
Διαβάζαμε τις μαρτυρίες των ανθρώπων του κινηματογράφου που συνέλεξες και μας κάνει εντύπωση πως υπήρχαν ακόμα άνθρωποι τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 που ζούσαν τις ταινίες σαν να ήταν αληθινές… που φώναζαν π.χ. στον στρατιώτη των συμμάχων “σκύψε, σκύψε” για να μην τον πετύχει ο Γερμανός…
Ταυτίζονταν πραγματικά με τους ήρωες και συνομιλούσαν μαζί τους! Για πολύ κόσμο ήταν πρωτόγνωρο να βλέπει κινηματογράφο. Λέει ο Γ. Μαζοκοπάκης ότι μετά την κατοχή ο κόσμος ήταν αμόρφωτος και πολλοί έμαθαν να διαβάζουν και να μιλάνε καλύτερα μέσα από το κινηματογράφο. Είχε μετά τον πόλεμο και εκπαιδευτικό ρόλο ο κινηματογράφος όχι μόνο ψυχαγωγικό.
Επειδή αγαπώ τον κινηματογράφο πραγματικά πιστεύω ότι όλοι αυτοί οι παλιοί κινηματογραφιστές που έζησαν αυτές τις εποχές είναι ήρωες. Εζησαν εποχές που εγώ είχα μόνο φανταστεί. Και για να κάνουν προβολές εκείνες τις εποχές αντιμετώπιζαν φοβερές δυσκολίες. Ηταν επικίνδυνο επάγγελμα του κινηματογραφιστή, γιατί τα πάντα μέσα στην καμπίνα ήταν εύφλεκτα. Για αυτό και προβλέπονταν 6 χρόνια εργασία ως βοηθός μέχρις ότου γίνεις κανονικός χειριστής. Έκαναν σεμινάρια ολόκληρα για το πως θα αντιδράσεις σε περίπτωση φωτιάς.
Και το σήμερα του κινηματογράφου στα Χανιά;
Μετά την έλευση της τηλεόρασης, της βιντεοκασέτας, μια δύσκολη εποχή για τις αίθουσες που συχνά το έριχναν στο πορνό και στο καράτε για να επιβιώσουν, ήλθε η σύνδεση ποιότητας και εμπορικότητας και φτάσαμε την εποχή των κινηματογραφικών λεσχών και του…Φεστιβάλ Κινηματογράφου Χανίων. Η απόπειρα που έκανε ο Μαθιός Φραντζεσκάκης πριν από 7 χρόνια συσπείρωσε πάρα πολύ κόσμο ανάμεσα τους και εμένα.
Πέρα από μια κινηματογραφική άνθιση τα Χανιά θα μπορούσαν να “σηκώσουν” και ένα μουσείο κινηματογράφου. Οπως έχει η Θεσσαλονίκη, θα μπορούσε να υπάρχει κάτι ανάλογο στα Χανιά. Θα μπορούσε να γίνει και να βοηθήσουμε όλοι όσοι έχουμε υλικό για αυτό. Και στο ερώτημα γιατί ένα ακόμα μουσείο κινηματογράφου θα έλεγα ότι πχ. Στην Αθήνα δεν υπάρχει. Στα Χανιά λόγω της προϊστορίας της Κρητικής πολιτείας, λόγω της πρώτης προβολής κινηματογράφου σε εξωτερικό χώρο στον Δημοτικό Κήπο θα ταίριαζε ένα τέτοιο μουσείο.
