Το λογοτεχνικό Ηράκλειο του Μεσοπολέμου

Πρόσφατα, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις του Δήμου Ηρακλείου και τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη η καλαίσθητη μελέτη του δ/ρα Φιλολογίας και επίτιμου Σχολικού Συμβούλου Φιλολόγων Αντώνη Καρτσάκη. Είναι μία νέα έκδοση στη σειρά και προσπάθεια που ξεκίνησε από τον αείμνηστο -φιλότεχνο δήμαρχο Ηρακλείου Μαν. Καρέλλη και που υλοποιούσε ο αξέχαστος, επίσης, Νίκος Γιανναδάκης. Συνεχίστηκε, επ’ ολίγον, από τους επόμενους δημάρχους Μ. Φαρσάρη, Κ. Κληρονόμο, Κ. Ασλάνη και για δώδεκα χρόνια από τον Γιάννη Κουράκη.
Η μελέτη του Αντ. Καρτσάκη, σύμφωνα με τον υπότιτλο, περιέχει κυρίως κείμενα για περιοδικά, για έντυπα και δημιουργούς της περιόδου 1920 – 1940, με κύριο σκοπό του συγγραφέα «να προσεγγίσουμε τον στόχο μας μέσω της συστηματικής εξέτασης των Νεοελληνικών Γραμμάτων και των Κρητικών Σελίδων που αναφύονται μέσα στο πνευματικό κλίμα των δύο μεσοπολεμικών δεκαετιών». Βεβαίως, επ’ ευκαιρία του ως άνω στόχου εξετάζονται ακροθιγώς και τα άλλα λογοτεχνικά έντυπα της περιόδου, οι λογοτέχνες, τα δυο «στέκια» τους, «η κοινωνική διαστρωμάτωση, η οικονομική ζωή, η πολιτισμική διαφοροποίηση των οικιστικών δομών», του Ηρακλείου, αλλά και η παιδεία. Η εισβολή ευρωπαϊκών ιδεών και ηθών, παράλληλα με τις πολιτικές και κοινωνικές ζυμώσεις που παρατηρούνται στον αστικό κυρίως πληθυσμό της Κρήτης».
Παρά την αποσπασματικότητα των παραπάνω στοιχείων, πλην της εμπεριστατωμένης προσέγγισης των δύο περιοδικών (Νεοελληνικά Γράμματα και Κρητικές Σελίδες), η μελέτη του Αντ. Καρτσάκη είναι μια αξιόλογη συμβολή στην έρευνα της περιόδου (1920 – 1940) στο Ηράκλειο.
Για τον γράφοντα, όπως και για τον αξέχαστο Μαν. Καρέλλη (έστω και μετά θάνατον του τελευταίου), είναι, όμως, και μια ηθική δικαίωση για τις μακροχρόνιες προσπάθειές μας για την ανάδειξη της ίδιας περιόδου. Προσωπικά για μένα αποτελεί και μια εσωτερική ικανοποίηση, που, επιτέλους, και αξιόλογοι Πανεπιστημιακοί συνάδελφοι, όπως η Χριστίνα Ντουνιά και ο Θεοχάρης Δετοράκης ασχολήθηκαν με την περίοδο του Μεσοπολέμου στο Ηράκλειο, παρουσιάζοντας το βιβλίο του Αντώνη Καρτσάκη στις 12 Ιουνίου, στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. Μια περίοδο, που κατά τον Μ. Δημάκη το Ηράκλειο απετέλεσε «πνευματική πρωτεύουσα της Ελλάδος».
Οι προσωπικές μου προσπάθειες για την προσέγγιση, μελέτη και ανάδειξη της περιόδου ξεκίνησαν από το 1968 – 1972, την περίοδο της Δικτατορίας και με την παρουσία μου στις αντιστασιακές συνάξεις στο Σύλλογο των Καλλιτεχνών της οδού Ακαδημίας στην Αθήνα, με επίκεντρο τον αγωνιστή, κατά του καθεστώτος, πρωτοπρεσβύτερο Γεώργιο Πυρουνάκη. Στις συνάξεις αυτές γνώρισα, μεταξύ των άλλων, και την Έλλη Αλεξίου, με συναντήσεις και συζητήσεις, για την περίοδο 1920 – 1940, που είχαμε στο σπίτι της, στην οδό Θεσπρωτίας 1, στην Αθήνα. Αργότερα, ως καθηγητής Λυκείου στο Ρέθυμνο και Πρόεδρος του Ο.Κ.Α. Αρκάδι, κάλεσα την Έλλη Αλεξίου στο Ρέθυμνο στις 18-3-1977 και έδωσε διάλεξη με θέμα “Πάλι για τον Καζαντζάκη”.
Δυο μήνες νωρίτερα (19-1-1977), σε συνεργασία με μαθητές μου, είχαμε παρουσιάσει το θέμα “Η Νεοκρητική Σχολή και ο ποιητής Μηνάς Δημάκης”, με την παρουσία και του ίδιου του Δημάκη, που μίλησε στους μαθητές της πόλης για την περίοδο 1920 – 40 στο Ηράκλειο, αλλά και για την ποίησή του.
Με τον Μ. Δημάκη μας συνέδεε πνευματική συγγένεια αλλά και ποιητική, γνωριζόμεθα προ πολλού, γιατί η αδελφή του, Ελεονόρα Κατεχάκη, είχε στεφανώσει τους γονείς μου.
Οι  παραπάνω εκδηλώσεις στάθηκαν αφορμή ώστε τον επόμενο χρόνο (1978) να εκδώσω την πολυσέλιδη μελέτη μου “Η Νεοκρητική Λογοτεχνική Σχολή” (εκδόσεις Κνωσός), με θέμα τους προδρόμους της κίνησης, τα περιοδικά, τα δυο “στέκια”, τους λογοτέχνες του Ηρακλείου και όλης της Κρήτης, μέχρι τη γενιά του εβδομήντα, αλλά και τις συνθήκες ανάπτυξης. Επίκεντρο ήταν ο Ν. Καζαντζάκης, ήδη από το 1906 με το “Όφις και Κρίνο”, τις φιλικές συντροφιές του στο Κράσι του 1912, καθώς και αργότερα.
Ο όρος “Νεοκρητική”, έστω και αδόκιμος ως τότε, χρησιμοποιήθηκε αργότερα όχι μόνο από λαϊκούς δημιουργούς (Κ. Φραγκούλης) αλλά και πανεπιστημιακούς καθηγητές (Θ. Δετοράκης, Νεοκρητικά μελετήματα).
Έκτοτε, μετά το 1978, άρχισα να χρησιμοποιώ τον όρο “Λογοτεχνικό Ηράκλειο του Μεσοπολέμου”. Αυτό συνέβη το 1983, στο Β΄ Πανελλήνιο Συνέδριο ποίησης από τη Φιλοσοφική Σχολή του Παν/μίου στο Ρέθυμνο, όπου ως σύνεδρος ομίλησα με το θέμα αυτό, στην αίθουσα του Αγ. Φραγκίσκου. Δυστυχώς, από το σύνολο των Συνέδρων, ιδίως Πανεπιστημιακών, το θέμα θεωρήθηκε “Επαρχιακόν” και ξένο προς τα ενδιαφέροντά τους.
Τον ίδιο χρόνο (1983) εξέδωσα την πολυσέλιδη μελέτη “Ψυχογραφία στην ποίηση του Δημάκη”, που συνέθεσα το 1978 – 79, ζώντος του Δημάκη και με την έγκρισή του, η οποία δημοσιεύθηκε μετά το θάνατό του. Πριν από την έκδοση της παραπάνω μελέτης σε βιβλίο ένα μεγάλο μέρος της δημοσιευόταν καθημερινά, σε συνέχειες, από τον Νοέμβρη του 1980 ως τις 29 Ιανουαρίου 1981 στην εφ. ΑΛΛΑΓΗ του Ηρακλείου, με θέμα «Ο Μηνάς Δημάκης και η ποίησή του».
Έκτοτε, δεν έπαυσα να ομιλώ, να γράφω και να δημοσιεύω κείμενα για το «Λογοτεχνικό Ηράκλειο του Μεσοπολέμου».
Ταυτοχρόνως, διέσωσα το προσωπικό Αρχείο Μηνά Δημάκη, που εμπεριέχει εκατοντάδες επιστολές (Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσου και άλλων Ελλήνων και ξένων συγγραφέων), που ψηφιοποιήθηκε ηλεκτρονικά από τη φιλόλογο Αθανασία Ψαρουλάκη, διασώζοντας και άλλα προσωπικά του αντικείμενα (γραφείο, καρέκλες, πίνακες κ.ά.).
Στις 27 Σεπτεμβρίου 1997, επ’ ευκαιρία των σαράντα χρόνων από τον θάνατο του Ν. Καζαντζάκη, στις εκδηλώσεις του τότε Δήμου “Ν. Καζαντζάκη”, ομίλησα με θέμα: “Λογοτέχνες στο Μεσοπολεμικό Ηράκλειο”. Τον ίδιο χρόνο (1997) έδωσα διάλεξη στους δασκάλους και νηπιαγωγούς Ηρακλείου, ως καλεσμένος τους (δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Έκφραση», αρ. 11 του Συλλόγου, εκδόθηκε μάλιστα και σε ανάτυπο), με θέμα «Το Λογοτεχνικό Ηράκλειο του Μεσοπολέμου και ο Ν. Καζαντζάκης».
Το 2000 (30 Ιουνίου-2 Ιουλίου), στο Α΄ Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο του “Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας”, εισηγήθηκα το θέμα «Τα ευρωπαϊκά “motto” στην ποίηση του M. Δημάκη». Σημειωτέον ότι το ως άνω Κέντρο ιδρύθηκε, με πρότασή μου, από τον Δήμαρχο «Ν. Καζαντζάκη» κ. Ρούσο Κυπριωτάκη.
Το 2005, στις 9 Μαρτίου, σε εκδήλωση της Ένωσης Φιλολόγων Ν. Ηρακλείου, πραγματοποίησα εκ νέου ομιλία με θέμα «το Λογοτεχνικό Ηράκλειο του Μεσοπολέμου και ο Ν. Καζαντζάκης». Μάλιστα, o  κ. Αντώνης Καρτσάκης, στην ίδια εκδήλωση προσεγγίζει το θέμα με “Ανάγνωση-απαγγελία λογοτεχνικών κειμένων δημοσιευμένων στα περιοδικά της εποχής”, εκμυστηρευόμενος μάλιστα σε μένα ότι πήρε αφορμή για να ασχοληθεί με τα περιοδικά και τις εφημερίδες της περιόδου 1920 – 1940 στο Ηράκλειο, από τις μελέτες μου και ιδίως τη “Νεοκρητική Λογοτεχνική Σχολή”, γεγονός που σημαίνει ότι ακόμη τότε δεν έχει εμβαθύνει στο θέμα.
Το ίδιο έτος (2005), το “Τέταρτο Μάτι”, εφημερίδα του 4ου Εσπερινού ΕΠΑΛ Ηρακλείου, στο υπ’ αρ. 4 τεύχος, που κυκλοφορεί ως ένθετο στην εφημερίδα «ΠΑΤΡΙΣ» του Ηρακλείου και σε ηλεκτρονική μορφή, φιλοξενεί σχετική μελέτη μου, επίσης με τον τίτλο “Το Λογοτεχνικό Ηράκλειο του Μεσοπολέμου”.
Δυο χρόνια αργότερα (2007), στο περιοδικό “Η Λέξη” της Αθήνας, αρ. 191-193, σ. 233 κ.ε. φιλοξενήθηκε το άρθρο μου πάλι με θέμα “Το Λογοτεχνικό Ηράκλειο του Μεσοπολέμου”. Τον ίδιο χρόνο (2007), με πρωτοβουλία του τέως Δημάρχου Μαν. Καρέλλη, συγκεντρωθήκαμε, στο τότε “Παγοποιείον”, μια αξιόλογη φιλολογική συντροφιά, αποτελούμενη από τον ίδιο τον Δήμαρχο, την Τασούλα Μαρκομιχελάκη, τη Μαρία Φραγκιαδάκη, τη Γεωργία Ορφανού, τον Ντίνο Κωνσταντόπουλο και αποφασίσαμε να εκδώσουμε Ανθολογίες για τους “Λησμονημένους Λογοτέχνες του τόπου”, δηλαδή του Μεσοπολεμικού Λογοτεχνικού Ηρακλείου.
Αργότερα, προσετέθη στην ομάδα και η κ. Νίκη Τρουλλινού. Η ως άνω προσπάθεια είναι η δεύτερη σοβαρή του είδους που έγινε για το ζωντάνεμα και την έξοδο από τη λήθη της περιόδου, με πρωτοβουλία τώρα πλέον του Μαν. Καρέλλη και εκδότη τον Αλέκο Δοκιμάκη. Σ’ αυτήν την προσπάθεια κυκλοφόρησαν σπουδαία κείμενα για τον Μαν. Δερμιτζάκη, τον Άρη Δικταίο, την Κατίνα Παΐζη, ενώ προσωπικά εξέδωσα το “Ανθολόγιο στην ποίηση του Δημάκη” (2008), με στοιχεία και περί της περί ής ο λόγος περιόδου.
Στην, όντως, ενδιαφέρουσα μελέτη του Αντώνη Καρτσάκη, για να επανέλθουμε στο θέμα, με την πλούσια βιβλιογραφία, δεν γίνεται,  δυστυχώς, καμία μνεία για τις πολύχρονες ερευνητικές και εκδοτικές προσπάθειες του γράφοντος αλλά και του Μαν. Καρέλλη, παρά την προφορική ομολογία του Αντώνη Καρτσάκη της 9ης Μαρτίου 2005, κατά την σχετική ανάγνωση-απαγγελία που έκανε στην αναφερθείσα εκδήλωση της Ένωσης Φιλολόγων Ν. Ηρακλείου.
Οι δυο ή τρεις υποσημειώσεις-παραπομπές στην πρόσφατη μελέτη του και η εκλεκτική βιβλιογραφική αναφορά δυο εργασιών μου δεν δικαιολογούν την αποσιώπηση των δυο πολύχρονων επιστημονικών προσπαθειών (Α. Σανουδάκη και Μ. Καρέλλη), έστω ακόμα και στον Πρόλογο του βιβλίου, που γέμει άλλων αναφορών και πλουσίων ευχαριστιών. Το φαινόμενο και η απουσία αναφοράς θέλω να πιστεύω, προσωπικά, ότι δεν γίνεται σκόπιμα, μάλλον αδικεί όμως την εργασία του Αντώνη Καρτσάκη και τον ίδιο. Ως γνωστόν, ας σημειωθεί κι εδώ, στην επιστήμη δεν υπάρχει παρθενογένεση και κανείς δεν δημιουργεί εκ του μηδενός. Ως προς τον τίτλο «Το λογοτεχνικό Ηράκλειο του μεσοπολέμου» θεμιτό θα ήταν να αναφέρεται από πού τον λαμβάνει. Έστω, με όλα τα παραπάνω, η συγκεκριμένη έκδοση Αντ. Καρτσάκη φέρνει στην επιφάνεια τη σημασία τής ως άνω περιόδου και συμβάλλει ώστε να παραμένει ζωντανή αυτή η τόσο ενδιαφέρουσα περίοδος του Ηρακλείου.
* καθηγητής Ιστορίας της ΑΕΑΚ, συγγραφέας