■ Αρχαιότητες σε διάλογο με τις εικαστικές τέχνες και καθημερινά αντικείμενα
Φωτογραφίες: Γιώργος Αναστασάκης
Από την πρώτη ματιά στην ίδια τη σκηνογραφία του χώρου, η πρώτη περιοδική έκθεση του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων “βυθίζει” τον επισκέπτη στα νερά της Μεσογείου, που συνδέει πολιτισμούς, ενώνει λαούς και αφηγείται τις ιστορίες των ανθρώπων που έζησαν στις ακτές της.
Ίχνη που οι διαφορετικοί πολιτισμοί άφησαν μέσα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και σχετίζονται με την έννοια του νερού και ιδιαίτερα του λουτρού συνέλεξαν οι επιμελητές, από την Ελλάδα και τη Γαλλία, της έκθεσης “Bath time: Σώμα – Νερό – Διάλογοι”, που εγκαινιάζεται τη Δευτέρα 23 Μαΐου στις αίθουσες περιοδικών εκθέσεων του Νέου Αρχαιολογικού Μουσείου.
Μια έκθεση που δίνει το στίγμα και τη διάθεση του νέου μουσείου της πόλης μας. Με φρέσκια ματιά, αξιόλογες συνεργασίες με φορείς και μουσεία στην Ελλάδα και το εξωτερικό, με πρωτότυπες εκθέσεις που ανοίγουν ορίζοντες και προοπτικές και φέρνουν σε διάλογο τις αρχαιότητες με σπουδαία σύγχρονα έργα τέχνης αλλά και καθημερινά αντικείμενα.
Πρόκειται για το δεύτερο βήμα της συνεργασίας του Νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων με το Μουσείο Πολιτισμών της Ευρώπης και της Μεσογείου (Mucem), μετά την φιλοξενία αρχαιοτήτων από τα Χανιά σε έκθεση του Μucem, πριν λίγους μήνες στη Μασσαλία.
Οι “διαδρομές” επισκέφθηκαν το Αρχαιολογικό Μουσείο όσο η έκθεση στηνόταν και μίλησαν με τις τρεις επιμελήτριες που προέρχονται από το νέο αρχαιολογικό μουσείο, η δρ Ελένη Παπαδοπούλου, προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων, τη δρ Χρύσα Μπούρμπου και την Ευτυχία Πρωτοπαπαδάκη, για τις ιδιαιτερότητες και τη σημασία της έκθεσης αυτής.
ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ
«Στην έκθεση παρουσιάζονται 137 αντικείμενα, τα περισσότερα από τα οποία προέρχονται από το Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων και από το Mucem στη Μασσαλία και συμπληρώνονται από τα υπόλοιπα δεκαεπτά μουσεία, συλλογές και άλλους φορείς που συμμετέχουν σε αυτήν», σημειώνει η κα Παπαδοπούλου.
«Χτίζοντας τις ενότητες, προσπαθήσαμε να εντάξουμε εκθέματα από διαφορετικές χρονικές και πολιτισμικές περιόδους, από διαφορετικές χώρες και μουσεία. Κάναμε εκτεταμένη έρευνα για να αποκτήσουμε συγκεκριμένα αντικείμενα, έτσι ώστε η κάθε ενότητα να είναι πλήρης και σημασιολογικά και πραγματολογικά και να αποδίδει την αφηγηματική ροή της έκθεσης.
Οι περισσότερες ενότητες περιλαμβάνουν αντικείμενα από πολλές περιόδους.
Η πρώτη μεγάλη πρόκληση που αντιμετωπίσαμε κατά την οργάνωση της έκθεσης ήταν το πόσο κοντά, χρονικά, έγινε σε σχέση με το άνοιγμα του μουσείου και ήταν αρκετά δύσκολο για μας να το διαχειριστούμε αυτό. Πρόκειται μάλιστα για μια έκθεση που ξεπερνά τα όρια της Ελλάδας και συνδυάζει τον διάλογο και την συνύπαρξη πολλών διαφορετικών αντικειμένων από πολλά μουσεία, συλλογές, φορείς ακόμα και σύγχρονες βιομηχανίες.
Αυτό μας φέρνει στη δεύτερη πρόκληση, διότι κινούμαστε από τη 2η χιλιετία π.Χ. μέχρι τη 2η χιλιετία μ.Χ., χειριζόμενοι όχι μόνο αρχαία αντικείμενα και σύγχρονα έργα τέχνης, αλλά και σύγχρονα αντικείμενα καθημερινής χρήση, όπως τα μαγιώ!» τονίζει η κα Παπαδοπούλου.
Πάνω σε αυτό η κα Μπούρμπου επισημαίνει ότι «η τοποθέτηση των εκθεμάτων στην έκθεση στοχεύει στον διάλογο μεταξύ τους και με το κοινό, κάτι που μπορεί να εξηγήσει στον επισκέπτη τη φυσική εξέλιξη των αντικειμένων μέσα στον χρόνο και του επιτρέπει να κάνει συσχετισμούς. Π.χ., δίπλα σε ένα μικρό αγγείο που χρησιμοποιήθηκε ως αρωματοδοχείο στην κλασική περίοδο στέκεται ένα οθωμανικό φιαλίδιο που εξυπηρετούσε τον ίδιο σκοπό».
Από την πλευρά της, η Ευτυχία Πρωτοπαπαδάκη, μία από τις επιμελήτριες της μόνιμης συλλογής του νέου αρχαιολογικού μουσείου αλλά και της έκθεσης, αναφέρει ότι «για μας που εργαστήκαμε για το συγκεκριμένο project και είμαστε ως επί το πλείστον αρχαιολόγοι, η μεγάλη πρόκληση και το στοίχημα ήταν να κάνουμε τις αρχαιότητες οικείες μέσα από τη θέασή τους σε διάλογο με τα έργα τέχνης και τα χρηστικά αντικείμενα νεότερων έργων και να δείξουμε ότι τελικά αποτελούν μία συνέχεια και μπορούν να αφηγηθούν μια ιστορία. Είτε πρόκειται για το μυθολογικό πλαίσιο, είτε γι’ αυτό της καθαριότητας, οι άνθρωποι έχουν τις ίδιες ανάγκες και χρησιμοποιούν χρηστικά και τελετουργικά αντικείμενα για να τις ικανοποιήσουν».
«Για την έκθεση αυτή έχουμε δημιουργήσει ένα σκηνικό που επιτρέπει στον επισκέπτη να βιώσει μια εμπειρία και όχι απλά να δει κάποια εκθέματα. Με δεδομένο ότι η μόνιμη συλλογή λειτουργεί με πιο αυστηρές γραμμές, η περιοδική δίνει έναν άλλο τόνο που ξεχωρίζει και προσφέρει μια πιο εστιασμένη οπτική στα αντικείμενα» τονίζουν όλες.
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
«Ουσιαστικά ξεκινήσαμε από τις θεματικές», τονίζει η κα Μπούρμπου. «Βρήκαμε την κάθε θεματική και εντοπίσαμε ποια αντικείμενα αντιπροσωπεύουν διαχρονικά τις έννοιες που θέλουμε να περάσουμε. Ξεκινήσαμε από την θεματική των μύθων και επιλέξαμε την Αφροδίτη και την Ευρώπη, οπότε αναζητήσαμε αντικείμενα που αναφέρονται σε αυτά».
Ιδιαίτερα ο μύθος της Ευρώπης, έχει μια ουσιαστική σημασία για τη συγκεκριμένη έκθεση, όχι μόνο για τη σύνδεσή του με το νερό και τη θάλασσα της Μεσογείου, αλλά και λόγω της σχέσης με την Κρήτη και τη δημιουργία της ευρωπαϊκής ταυτότητας.
«Ο μύθος της Ευρώπης συνδέεται με την Κρήτη και η ιστορία του έχει μεγάλη σχέση με το νερό σε πολλά επίπεδα. Συνδέεται επίσης με την κοσμογονία, του Κρόνου και της Ρέας, που είναι πάντοτε συνδεδεμένη με τη θάλασσα. Είναι ένας πολύ ισχυρός μύθος, που αναδεικνύει το πνεύμα της συνεργασίας που χαρακτηρίζει αυτήν την έκθεση, ένα ταξίδι από την Ανατολή στη Δύση, με την Κρήτη να αποτελεί πολύ σημαντικό κομμάτι αυτής της διαδρομής» αναφέρει χαρακτηριστικά η κα Παπαδοπούλου.
ΧΑΝΙΑ – ΜΑΣΣΑΛΙΑ… ΕΝΑ ΣΑΠΟΥΝΙ ΔΡΟΜΟΣ
Η διοργάνωση περιοδικών εκθέσεων δημιουργεί έναν ανοιχτό δίαυλο επικοινωνίας με τους επισκέπτες ενός μουσείου αλλά και με την κοινωνία στην οποία αυτό εντάσσεται, προσφέροντας κίνητρο στους ανθρώπους να επισκέπτονται το μουσείο ξανά και ξανά.
Ρωτάμε λοιπόν τις συνομιλήτριές μας ποιο είναι το στίγμα που θέλει να αφήσει με την έκθεση αυτή το νέο αρχαιολογικό μουσείο.
«Η αφετηρία της έκθεσης, μας λέει η κα Παπαδοπούλου, είναι τα Χανιά, η Κρήτη, η Ελλάδα, η Μεσόγειος και η σχέση των ανθρώπων των περιοχών αυτών με το νερό, από το πρώτο μπάνιο μετά τη γέννηση μέχρι το τελευταίο τελετουργικό νεκρικό λουτρό. Ξεκινάμε από την Ελληνική Μυθολογία, η οποία κινεί τα πάντα στον αρχαίο κόσμο, με το νερό και την κοσμογονία, τα λουτρά των θεοτήτων και σταδιακά προχωράμε μέσα στον χρόνο.
«Ξεκινήσαμε από τις αρχαιότητες», συμπληρώνει η καΠρωτοπαπαδάκη, «γιατί πρόκειται για αρχαιολογικό μουσείο και χτίσαμε πάνω σε αυτό έχοντας στο μυαλό μας τι είναι το λουτρό για τα Χανιά, την Κρήτη και την Ελλάδα. Υπάρχει μια συνέχεια της λουτρικής πρακτικής που δεν διακόπηκε ποτέ. Και αυτό είναι κάτι που δεν συνέβη στη Δυτική Ευρώπη. Στα Χανιά υπάρχουν μνημεία, υπάρχουν χαμάμ οπότε βήμα βήμα δομήθηκε αυτή η έκθεση, μέχρι τα νεώτερα μνημεία, όπως το εργοστάσιο της ΑΒΕΑ, που συνδέουν τη λουτρική πρακτική με την πόλη μας και αναδεικνύουν επίσης τη σχέση που υπάρχει με τη Μασσαλία και το Μucem».
ΔΙΑΘΕΣΗ ΓΙΑ ΔΙΑΛΟΓΟ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
Η έκθεση περιλαμβάνει αντικείμενα από διαφορετικές εποχές, διαφορετικούς πολιτισμούς και θρησκείες, τα οποία βρίσκονται σε διάλογο μεταξύ τους, προσφέροντας στον επισκέπτη της έκθεσης μία πολύ ενδιαφέρουσα εμπειρία, με πολλαπλά ερεθίσματα.
Οπως επισημαίνει η κα Πρωτοπαπαδάκη, η παρουσίαση αυτή «δείχνει τη διάθεση που έχει το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων, μια ανοιχτή διάθεση για διάλογο, μια προσπάθεια να κάνει τα αρχαιολογικά εκθέματα οικεία στον επισκέπτη, τόσο στη μόνιμη συλλογή όσο και στην περιοδική. Δεν φοβόμαστε να προσεγγίσουμε έργα τέχνης ή χρηστικά αντικείμενα, γιατί χρηστικά αντικείμενα μπορεί να είναι και οι ίδιες οι αρχαιότητες, οπότε θέλουμε ξεκάθαρα να το δείξουμε αυτό».
«Με τις περιοδικές εκθέσεις ένα μουσείο παραμένει ζωντανό μέσα στην κοινότητά του. Είναι ένα ερέθισμα να επιστρέψει κάποιος στο μουσείο για να ανακαλύψει κάτι καινούργιο» αναφέρει από την πλευρά της η κα Μπούρμπου. «Θελήσαμε πολύ να πιάσουμε τον παλμό που υπάρχει στην μουσειολογική πρακτική ανά τον κόσμο και να υπάρχει αυτή η καλλιτεχνική όσμωση διαφόρων αντικειμένων και να μην είναι μόνο αρχαιολογικά εκθέματα.
Μπορεί στα μουσεία του εξωτερικού ο κόσμος να είναι συνηθισμένος σε αυτό το πάντρεμα φαινομενικά ετερόκλητων στοιχείων, όμως για μας εδώ είναι πρόκληση να τα παρουσιάσουμε χωρίς να είναι τόσο έντονη αυτή η αίσθηση του διαφορετικού» συμπληρώνει.
Επίσης -αναφέρει η κα Παπαδοπούλου- «είναι σημαντικό το ότι δίνεται η δυνατότητα στους κατοίκους και τους επισκέπτες των Χανίων να δουν αντικείμενα που ίσως δεν θα τα έβλεπαν διαφορετικά. Και αυτό είναι ένα στοιχείο που ανοίγει ορίζοντες για τους επισκέπτες της έκθεσης αλλά και για μας που την οργανώσαμε, μέσα από τις συνεργασίες που αναπτύξαμε, τις γνώσεις που πήραμε, την επαφή με τις νέες μουσειογραφικές και μουσειολογικές προσεγγίσεις».
ΕΚΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΞΕΧΩΡΙΖΟΥΝ
Ολοκληρώνοντας τη συζήτησή μας, ζητήσαμε από τις συνομιλήτριές μας να ξεχωρίσουν κάποια από τα εκθέματα της έκθεσης που ξεχώρισαν καθώς την έστηναν, για τους δικούς τους λόγους η κάθε μία.
Για την Ελένη Παπαδοπούλου, το αγαπημένο έκθεμα από αυτήν την έκθεση είναι ο πίνακας του Παύλου Σάμιου που εικονίζει το εργαστήριό του την ώρα που δημιουργεί το άγαλμα της Αφροδίτης. «Το ελληνιστικό αγαλμάτιο του 2ου αι. π.Χ., από την μόνιμη έκθεση του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων, με την Αφροδίτη αναδυόμενη από το λουτρό, αμέσως συνδέθηκε με τις εικαστικές δημιουργίες του Σάμιου και όταν την είχε δει σε φωτογραφίες είχε εκφράσει την επιθυμία του να την ζωγραφίσει. Δυστυχώς δεν πρόλαβε, ωστόσο, πριν φύγει από τη ζωή, δώρισε στο μουσείο μας τον πίνακα αυτόν».
Το αντικείμενο που ξεχωρίζει η Χρύσα Μπούρμπου σε όλη την έκθεση, το πρότεινε η ομάδα του Mucem και προέρχεται από το Μουσείο Ιστορίας της Μασσαλίας. «Είναι ένα πώρινο σύμπλεγμα δύο μορφών οι οποίες είναι βυθισμένες σε μία μπανιέρα και αποτελούσε στοιχείο σήμανσης των δημόσιων ατμόλουτρων στη Μεσαιωνική Γαλλία. Χρονολογείται τον 13ο – αρχές 14ου αιώνα, βρέθηκε στη Μασσαλία, σε μία τοποθεσία όπου βρίσκονται δύο αναγνωρισμένα και σαφώς χρονολογημένα τέτοιου τύπου λουτρά. Είναι πολύ μεγαλύτερο από ό,τι φανταζόμασταν αρχικά όταν ετοιμάζαμε τη σκηνογραφία της έκθεσης, είναι ωστόσο πολύ εκφραστικό, όπως μπλέκονται οι μορφές μέσα στη στενή μπανιέρα. Και η ιστορία πίσω από αυτά τα δημόσια λουτρά είναι ωραία, γιατί ήταν χώροι κοινωνικής συνάθροισης, είχαν τις θεραπείες των ζεστών λουτρών αλλά και άλλες πολλές, ενώ σε περιπτώσεις πρόσφεραν και υπηρεσίες οίκου ανοχής.
Για το λόγο αυτό, με το πέρασμα του χρόνου απέκτησαν κακή φήμη, ενώ το ξέσπασμα της επιδημίας πανώλης οδήγησε στην κατάργησή τους.
Στο κομμάτι αυτό εντοπίζουμε και τη διαφορετική προσέγγιση του λουτρού στη δυτική Ευρώπη, όπου το μπάνιο αντιμετωπίζεται με επιφυλακτικότητα και ως φορέας μικροβίων, ενώ στην Ανατολή το χαμάμ δεν σταματάει ποτέ να υφίσταται».
Για την Ευτυχία Πρωτοπαπαδάκη, το πιο ιδιαίτερο έκθεμα είναι ο πίνακας του Θεόδωρου Ράλλη “Η πισίνα”, με την παράσταση στο χαμάμ. «Οταν ξεκινήσαμε τις αναζητήσεις σύνδεσης του χαμάμ με τα έργα τέχνης, ανακάλυψα τον πίνακα αυτόν, που προέρχεται από ιδιωτική συλλογή, αλλά πριν από κάποια χρόνια είχε παρουσιαστεί σε έκθεση του Μουσείου Μπενάκη για τον Ράλλη, ο οποίος είναι ένας από τους κύριους εκπροσώπους του οριενταλισμού στην Ελλάδα και μαθητής του Ζαν-Λεόν Ζερόμ, που είναι ο κύριος εκπρόσωπος του είδους. Το συγκεκριμένο έργο πιστεύω ότι είναι καταπληκτικό γιατί αποδίδει απίστευτα τη γυναικεία γλυκύτητα και με αγγίζει προσωπικά. Είναι τόσο υπέροχα φωτισμένος που αισθάνομαι ότι πραγματικά αναπνέει».
Η έκθεση διοργανώνεται από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων, σε συνεργασία με το Mucem (Musée des civilisations de l’Europe et de la Méditerranée, Μασσαλία) και με την υποστήριξη της Περιφέρειας Κρήτης.
Παρουσιάζεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων κατά το χρονικό διάστημα από 23 Μαΐου έως 5 Σεπτεμβρίου 2022.
ΕΛΛΑΔΑ
Ανώνυμος Βιομηχανική Εταιρία «ΑΝΑΤΟΛΗ» (ΑΒΕΑ)
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου
Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου
Μουσείο Αρχαιολογικού Χώρου Ελεύθερνας
Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων
Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων
Ιδιωτική Συλλογή Λευτέρη Λαμπράκη
Ιδιωτική Συλλογή Μανόλη Μανούσακα
Ιδιωτική Συλλογή Οδυσσέα Πιτίδη
Ιστορικό Αρχείο Κρήτης /Δήμος Ηρακλείου
Ιστορικό Μουσείο Κρήτης
Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας Βώρων Πυργιωτίσσης
Μουσείο Μπενάκη
ΓΑΛΛΙΑ
Chambre de Commerce et d’Industrie Marseille-Provence (CCIAMP)
Dépôt de Montpellier Méditerranée Métropole au Mucem
Musée des Civilisations de l’Europe et de la Méditerranée (Mucem)
Musée Goupil, ville de Bordeaux
Musée d’Histoire de Marseille, Marseille
Roubaix, La Piscine-Musée d’art et d’industrie André Diligent
