Αγγελμα*Λογοτεχνία και ζωγραφική
2.α Σκιά και μη στα έργα
της Σταφυλαράκη
Κάποτε έπλεξε ίσκιο ένα όνειρο
Στο κρεβάτι μου απάνω πού χε άγγελο- προστάτη
Πως λέμε, ένα μυρμήγκι έχασε το δρόμο
Έτσι στο γρασίδι μου φαινόταν πως βρισκόμουν
Η πρώτη στροφή του ποιήματος «ένα όνειρο»
του περίφημου Ουίλιαμ Μπλέηκ (1)
…είναι φανερός όπως ο ουρανόs; Μάλλον
Αυτό πιστεύω. Είναι το μέτρο του ανθρώπου.
Εντελώς επάξια, αλλά ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος
Πάν σ΄αυτή τη γη. Όμως η σκιά της έναστρης νύχτας,
Αν μπορούσα έτσι να το πω, δεν είναι καθαρότατη
Από τον άνθρωπο, αυτή την εικόνα της θεότητας.
Υπάρχει , άραγε, ένα μέτρο πάνω στη γη; Δεν υπάρχει κανένα.
8 στίχοι από το ποίημα (2) του Φρίντριχ Χαίλντερλιν
ΠΡΩΤΟ ΑΓΓΕΛΜΑ: ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ
*Αγγελμα πρώτο: Δανείστηκα τον τίτλο του νέου βιβλίου «Λογοτεχνία και ζωγραφική (3) του καθηγητή Δημήτρη Αγγελάτου, ένα συγκλονιστικό δοκίμιο της ιστορικής-αισθητικής προσέγγισης και της σύζευξης των δυο Τεχνών, μέσα από το φιλοσοφικό, μεθοδικό πρίσμα που αναφέρει και ο ίδιος ο υπότιτλος του βιβλίου “προς μια ερμηνεία της διακαλλιτεχνικής (ανα)παράστασης”. Το πολυετές πόνημα των 750 σελίδων που κυκλοφόρησε πριν 10 μηνες περίπου από τις εκδόσεις Gutenberg. Από τις χιλιάδες αναφορές συγκριτικής (δια-καλλιτεχνικής) πνευματικής ταυτότητας θα μας απασχολήσουν αρκετές ως αποσπασματική παραΘΕΣΗ κυρίως σε βάθος χρόνου , όσο κρατήσει ο χαρακτήρας αυτής της σελίδας. Το βιβλίο αυτό το θεωρώ το σημαντικότερο “δοκίμιο” του είδους που κυκλοφόρησε ποτέ από Ελληνα συγγραφέα-και όχι μόνο-θα αποτελέσει μία από τις «σταθερές» της σελίδας.
Α. Οι άλλες σταθερά επαναλαμβανόμενες θα είναι:
Β. όπως πάντα ξεκίνημα με ποίηση, αφορμη για διάλογο, ενα ποιητικό απόσπασμα τοπικό, πανελλήνιο ή παγκόσμιο. Κάτι περισσότερο από προμετωπίδα.
Γ. Αναφορές όνειρα με ενσωματωμένα σπαράγματα σε βιβλία, πεζά ή ποιητικά, ενίοτε και δικά μου ήδη καταγεγραμμένα σε πλήρη ή αποσπασματική μεταΓΡΑΦΗ
Δ. εναυσματικη εν γραφή-αναφορά κινηματογραφικής ταινίας του παγκόσμιου σινεμά, αφορμή για υπαινικτικά σχόλια χωρίς κριτική ενΣΤΑΣΗ, αλλά με πρόθεση την υποΚΙΝΗΣΗ προσωπικής, συναισθηματικής εμπλοκής
Ε. εικαστικά πορτραίτα νέων ή γνωστών δημιουργών με αφορμή το επίκαιρο εκτιθεμενο εργο τους. Θα φιλοξενούνται και αυτοτελή κειμενα παρουσιάσεις-κριτικές από καταξιωμένους πανεπιστημιακούς (όπως ήταν στο πρώτο κείμενο για τη Β. Πρωτοπαπαδάκη απο τον Δημ. Αγγελάτο), μεταξύ αυτών και οι Θανάσης Μουτσόπουλος, Κων/νος Πρώιμος, Μελίτα Εμμανουήλ, Γιάννης Φίλης, Πέπη Ρηγοπούλου σημαντικών ιστορικών Τέχνης: Μανώλης Καρτεράκης, Μυρτώ Κοντομυτάκη, Μινιουδάκη Καλλιόπη κ.λπ. αλλά και άλλων, Λουίζα Καραπιδάκη, Σχοινά Αθηνά…
ΣΤ. ο τρόπος γραφής δομημένα αυτοσχεδιαστικός, αντιρεπορταζιακος (τη δουλεια αυτή την κάνουν με τον καλύτερο τρόπο οι δημοσιογράφοι των Χ.Ν.), με καταΣΤΑΛΑΓΜΕΝΟ εδώ και χρόνια το ύφος, έχει ως σταθερά έμμεσο πρότυπο την επίδραση κείμενων συνΑΡΜΟΓΗΣ, όπου στο βάθος πεδίου υπάρχει ο «Μονόδρομος» του Βάλτερ Μπένγιαμιν, δηλαδή αναΖΗΤΗΣΗ μέσα από ετερόκλιτα πολιτισμικά θραύσματα, της ενότητας και του νοήματος ( του καλλιτεχνικού) ΚΟΣΜΟY( 4)
Η ΕΥΔΟΞΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ
H συνέχεια της έκθεσης της Βάσως Πρωτοπαπαδάκη στο Fagotto protasis μέχρι τις 31/10 με έκανε να μεταθέσω την παρουσία της (με σχόλια δικά μου και του Δ. Αγγελάτου) δίνοντας χώρο στα έργα για τα οποία έχω εύχαιρη την αίσθηση από την έκθεση τους που τελείωσε πριν λίγες ημέρες (23/09) στο Κ.Α.Μ. της Ευδοξίας Σταφυλαράκη με τίτλο «(α)συνεχεια», «ευχή» η δυνατότητα να αναφέρεσαι στη δουλειά νέων ταλαντούχων ανθρώπων, «κατάρα» η δυνατότητα επιΚΟΙΝΩΝΙΑΣ χωρίς θέαση’( λόγω φόρτου), να το κάνεις «κατόπιν εορτής». Τα έργα της Ευδοξίας, τα χαρακτηρίζει η λιτή κατασκευαστική απόδοση με μεταλλικές ράβδους μικρών διαμέτρων σε ευθείες ή τεθλασμένες σκαλοειδείς υπαινικτικές καταστάσεις, συνδεδεμένες με κλωστές τεντωμένες, με ένα αντι-περιγραφικό τρόπο, μετακονστρουκτιβιστικό, ορθολογικό, με αξιοποίηση μαθηματικών σχέσεων και ιδιότυπων προοπτικών συγκλίσεων – αποκλίσεων όπου η στεγνή-μη φόρμα στην ουσία (αφού ακόμα και οι μικρές, υπαινικτικές ανθρώπινες φιγουρίτσες των ελάχιστων εκατοστών, σε κίνηση, συνδέονται με το σύνολο, με σκοπό την αξιοποίηση της φωτιστικής πηγής ώστε η ΣΚΙΑ να συμπληρώσει αναδιατυπώνοντας το σύνολο. Η ποιητική, είναι το ζητούμενο, έχει όμως υπερΜΕΤΡΗ εγκεφαλικότητα, που διέπει χαρακτηριστικά η ΚΑΘΑΡΟΤΗΤΑ (παραφράζω τον Χαιλντερλιν)που σαφώς δεν λαμβάνει (είναι η ταυτότητα του) το ανθρώπινο μέτρο στη γη, αλλά τη θέαση του. Πρωτότυπο το εγχείρημα της, χωρις όμως μορφολογικές διαφοροποιήσεις που να εμπλουτίζουν τη σκιά (5). Η δηλωμένη πρόθεση της δημιουργού να κατασκευάσει ποιητικά-ουτοπικά κτίσματα που σε παραπέμπουν στους στίχους που χρησιμοποίησα ως προ-άγγελμα του Χαίλντερλιν και που επεξ-εργάζεται φιλοσοφικά μεθοδολογικά ο Μάρτιν Χάιντεγκερ στο μικρό πυκνό δοκίμιο του «ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος (6), ο φιλόσοφος που τόσο εχει επηρεαστεί από τον Αριστοτέλη και την ποιητική του και έχει γράψει δοκίμια για το κτίζειν (θα μας απασχολήσουν στο μέλλον) παραθέτει –θα συμπύκνωνα: τον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ ουρανού και γης , που το ονομάζει διάσταση που δεν μετριέται (με σταθμά), αφού είναι φανταστικός, ουτοπικός, ποιητικός, τονίζει τις λέξεις έννοιες «γη» και «ουρανός» και ορίζει τον ΑΝθρωπο που λειτουργεί ποιητικά, στοχαστικά άνωθεν χρησιμοποιώντας την κλήση του κεφαλιού-βλέμματος, επαναδιατυπώνοντας δυο στίχους του Χαίλντερλιν που ρωτά «…μπορεί ένας άνθρωπος να υψώσει το βλέμμα του και να πει : έτσι θέλω να είμαι; Ναι» Και είναι αυτή η διαπίστωση που με ωθει να συμφωνήσω με τον Ονόρε ντε Μπαλζάκ στο δοκίμιο του «θεωρία του βαδίσματος» (1932 εκδ. Πατάκη) όπου με ιδιότυπο τρόπο γράφει «…η αργή κίνηση είναι κατ ουσίαν μεγαλειώδης. …Αν η καλώς εννοούμενη βραδύτητα του βαδίσματος δείχνει έναν άνθρωπο που έχει χρόνο για τον εαυτό του…έναν ευγενή… έναν στοχαστή…» μετατοπίζω σε ένα συλλογισμό αυτός μπορεί σε μια θέαση έργου ανάλαφρου με διάκενα (όπως της Σταφυλαράκη) να δει τις αλλαγές ταύτισης-διαφοροποίησης… έργου και σκιάς με ταυτόχρονα την αργή κίνηση και τη σταθερή-συγκριτική θέαση. Άλλωστε αυτό απασχόλησε τους μεγάλους Γερμανούς κινηματογραφιστές 90…100+ χρόνια μετά το κείμενο του Μπαλζάκ, όταν κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου φώτιζαν από κάτω προς τα πάνω, για να δραματοποιήσουν με τρόπο πρωτόγνωρο, εξπρεσιονιστικό: βλέπε Νοσφεράτου, μια συμφωνία τρόμου» του Μουρνάου (1922) (7) ή «το εργαστήρι του δόκτορα Καλιγκάρι», του Ρόμπερτ Βίνε (1920)
Η Ευδοξία, βέβαια, με ότι συνεπάγεται, φωτίζει με σποτ από πάνω, κι ελαφρώς διαγώνια τα έργα της, οι φιγουρίτσες μεγεθύνονται, αλλά δεν δραματοποιούνται, μένουν θα έλεγες εγκλωβισμένες σε ένα σύνολο ποιητικά αποστασιοποιημένο.
Δυστυχώς, δεν υπάρχουν φωτογραφίες αφού η ίδια δεν το επέτρεπε. Η performance που ολοκλήρωσε την έκθεση της, ήταν συνεπής στη θεματική της ένταξη, για προσπάθεια του ανθρώπου να προσαρμοστεί στις νέες μεταβλητές πραγματικότητας «του κτίζειν», αλλά με υπέρμετρο αργό τρόπο εκφραστικά διατυπωμένη, λες και ειχε υπ όψιν της τη “θεωρία του βαδίσματος”, και αναδιαμόρφωνε το χώρο με τη σχετική κίνηση-ακινησία των θεατών. Εδώ, η σκιά λειτουργούσε εντελώς διαφορετικά σε προβολή από τις κατασκευές της. Το θέμα της σκιάς θα μας απασχολήσει, αφού υπάρχουν πλείστες αναφορές σε δοκίμια, ιδιαίτερα στο βιβλίο του Roberto Casati «η ανακάλυψη της σκιάς-Από τον Πλάτωνα ως τον Γαλιλαίο, η ιστορία ενός αινίγματος που γοήτευσε τα μεγάλα πνεύματα της ανθρωπότητας» (εκδ. του εικοστού πρώτου)
ΟΡΑΤΙΑ ΑΓΓΕΛΑΤΟΥ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Στο κεφάλαιο ΙΙ «το παράδειγμα της Μίμησης τάδε δια τάδε» του πονήματος του Δ. Αγγελάτου, ο συγγραφέας με βοηθά (με τις διατυπωμένες θέσεις μου για τη θέαση του τρισδιάστατου και της σκιάς του έργου, στην περίπτωση του κινηματογραφικού έργου βλέπε κατά σύμβαση «ψεύδεται ως δει» (Αριστοτέλης) στην κατά συνθήκη προβολή του φωτός ως τρισδιάστατες εικόνες βιωμένου νυν. Δανείζομαι από τον Αγγελάτο μέρος του αφιερώματος του στο ΧΡΟΝΟ προϋπόθεση δημιουργίας σελ. 228 «…τα διαδοχικά “νυν” δηλαδή εννοούνται τελικά ως «μεσότητες», που επιβεβαιώνουν αφενός τον διηνεκή χαρακτήρα της κίνησης του Χρόνου (το “νυν” είναι το τέλος του παρελθόντος που δεν υπάρχει πια, και η αρχή του μέλλοντος που δεν έχει έλθει ακόμα), αφετέρου την κεντρόφυγο φορά τους, καθώς παρελθόν και μέλλον εξακτινώνονται γύρω από το ευρισκόμενο στη μέση “νυν”. Με τον τρόπο αυτό θα αναδειχθεί ο δυναμικός χαρακτήρας του Χρόνου: είναι δυνάμει και όχι ενεργεία άπειρος (δηλαδή επ΄άπειρον διαιρετός)…».
Σε ένα άλλο απόσπασμα βλέπουμε την αναλυτική προσέγγιση του Αγγελάτου στο βιβλίο του Ορατιου Del Arte Poetica (γύρω στα 12 π.Χ.) και την αναφορά που υποδηλώνει ότι κανενός ειδήμονα η περιγραφή δεν υποκαθιστά τη βιωμένη αίσθηση,σελ.239 «…έτσι , θα πιστοποιηθεί ο ποιοτικά επεξεργασμένος χαρακτήρας της δομικής αρτιότητας του έργου, καθώς και η δέουσα πραγματολογική του βάση : “η ποίηση είναι σαν τη ζωγραφιά: άλλη, όταν σταθεί πολύ κοντά/θα σε τραβήξει περισσότερο. και άλλη όταν μακρύτερα βρεθείς./ Αυτή αγαπάει τη σκιά, εκείνη μες το φως θέλει να φαίνεται/ αφού την οξυδέρκεια του ειδήμονα δεν τη φοβάται /άρεσε αυτή μονάχα μια φορά, η άλλη δέκα φορές να ιδωθεί θα αρέσει»
Η αισθητική απόλαυση που προσφέρει η εκ του σύνεγγυς πρόσληψη είναι δεκαπλάσια σε σύγκριση με εκείνη που προκύπτει από την εξ αποστάσεως θέαση, διότι με τη δεύτερη το σύνολο δεν προσλαμβάνεται παρά ως προς το γενικό και αδρό περίγραμμα του, με αποτέλεσμα να υποβαθμίζεται και να μένει στο ¨σκοτάδι¨ ότι βρίσκεται εντός του (το έργο εδώ «αγαπάει τη σκιά»)…
Τελειώνω με τον ενάμισι στίχο του Ουίλιαμ Μπλέηκ από το ποίημα «ο άγγελος», τον τοποΘΕΤΩ ως ερωτηματικό προάγγελμα για τα μελλούμενα γραπτά «είδα όνειρο! Τι να σημαίνει άραγε! Ήμουν λέει…»
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ουιλίαμ Μπλέηκ «ποιήματα»(επιλογη) , πρόλογος, μετάφραση Κώστας Λάνταβος εκδ. Αρμός
2. ο Χαίντερλιν στους στίχους 30-38 του ποιήματος «Ρίζα του κακου» εκδοση της Στουτγκάρδης που χρησιμοποιεί διαλεκτικά, αναλυτικά, αναστο-χαστικά ο Martin Heidegger, περνώντας το στίχο του ως τίτλο του δοκιμίου του “ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος” μετάφραση Ιωάννα Αβραμίδου, επιμέλεια Γιώργος Ξηροπαίδης εκδ. Πλέθρον
3. Λογοτεχνία και ζωγραφική προς ερμηνεία της διακαλλιτεχνικης (ανα)παραστασης, εκδ. Gutenberg
4. “Μονόδρομος» Walter Benjiamin, εισαγωγή μετάφραση Νελλη Ανδρικοπούλου εκδ. Άγρα
5. Στο ιδιαίτερο θέμα ποίηση-σκια-τέχνες θα επανέλθουμε μέσα από παραδείγματα στη γλυπτική και στο θέατρο, χορό.
6. Και φυσικά δε γίνεται να αγνοήσουμε τους υπόλοιπους μεγάλους στοχαστές της εποχής του Αντόρνο, Μαρκούζε κλπ.
7. Αναλυτική προσέγγιση της σχέσης κινη-ματογράφος, σκιάς εξπρεσιονισμού, το ιδιαίτερα κατατοπιστικό βιβλίο του Λότε Αισνερ, «η δαιμονική οθόνη» μετάφραση Μάκης Μωραΐτης, εκδ Αιγόκερως
