Μαλάθυρος

Αξιόλογο χωριό στην πρώην επαρχία Κισάμου του Νομού Χανίων. Βρίσκεται σε απόσταση 48 χλμ. Νοτιοδυτικά από τα Χανιά και έχει υψόμετρο 330 μ. Σύμφωνα με την απογραφή του 2001 έχει 214 καλοσυνάτους, γελαστούς και φιλόξενους κατοίκους που ασχολούνται με την γεωργία και την κτηνοτροφία. Στην περιοχή της Μαλαθύρου παράγονται λάδι, κρασί, φρούτα, κηπευτικά και γαλακτοκομικά.
Μέχρι το 1998 η Μαλάθυρος ήταν έδρα ομώνυμης Κοινότητας και από το 1999 έως το 2010 ήταν ένα από τα 36 χωριά του δήμου Μηθύμνης. Από το 2011 ανήκει σ τον Δήμο Κισσάμου.
Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί ότι πρώτος Δήμαρχος του Δήμου Μηθύμνης εκλέχτηκε ο Μαλαθυριανός Σπύρος Δαράκης. Αυτό ήταν μεγάλη τιμή και υπερηφάνεια για όλους τους Μαλαθυριανούς.
Η Μαλάθυρος αναφέρεται στις απογραφές των Ενετών ως Απάνω Μαλάθυρος με 155 κατοίκους και Κάτω Μαλάθυρος με 77 κατοίκους. Στην απογραφή του 1834, είχε 20 χριστιανικές οικογένειες και 5 μουσουλμανικές. Στη δε απογραφή του 1881 η Μαλάθυρος μαζί με τα Μεσαύλια είχε 230 χριστιανούς και 73 μουσουλμάνους κατοίκους σε 51 χριστιανικές οικογένειες και 14 μουσουλμανικές. Τότε η Μαλάθυρος ανήκε στον Δήμο Πανεθήμου.
Το χωριό αποτελείται από πολλές γειτονιές κτισμένες αμφιθεατρικά σε απόσταση η μία από την άλλη και με το δικό της όνομα η κάθε μία. Ας τις γνωρίσουμε:
Κορωνιανά: Η γειτονιά αυτή οφείλει το όνομά της στον πρώτο οικιστή που λεγόταν Κορωνιωτάκης. Εδώ βρίσκεται η εκκλησία της Αγίας Τριάδος. Στη γειτονιά κατοικούν σήμερα οι οικογένειες Βεστάκη, Στεφανουδάκη και Δασκαλάκη.
Κυρκοριανά: Το όνομα αυτής της γειτονιάς προέρχεται από κάποιο Κυρκοράκη που έμενε εδώ από την εποχή των Ενετών. Εδώ κατοικούν σήμερα οι οικογένειες Μπαμπουνάκη, Πατσουράκη και Καρτσωνάκη.
Σπασόμυλος ή Σχολειό: Σύμφωνα με τις διηγήσεις των κατοίκων η γειτονιά πήρε την ονομασία της από το εξής περιστατικό: Κάποτε οι κάτοικοι κατέβαζαν από το βουνό μία μεγάλη πέτρα δεμένη με σχοινιά. Η πέτρα, όμως, έσπασε τα σχοινιά την ώρα της μεταφοράς, και χρειάστηκε μεγάλη προσπάθεια για να την φέρουν μέσα στο χωριό. Επίσης, στη γειτονιά αυτή βρίσκεται το Δημοτικό Σχολείο του χωριού. Γι’ αυτό, τα τελευταία χρόνια, έχει πάρει αυτό το όνομα. Εδώ κατοικούν οι οικογένειες Μπαμπουνάκη, Σημαντηράκη και Δαράκη.
Σημαντηριανά: Εδώ, στην εποχή της Τουρκοκρατίας ένας χριστιανός χτυπούσε συνεχώς το σημαντήρι της εκκλησίας, από όπου και το επώνυμο Σημαντηράκης και η ονομασία της γειτονιάς που κατοικείται από την οικογένεια Σημαντηράκη.
Κάτω Ξενικιανά: Η γειτονιά πήρε το όνομά της από την οικογένεια Ξενικάκη. Εδώ υπάρχει πηγή με πόσιμο νερό και στέρνα για άρδευση. Σήμερα κατοικούν οι οικογένειες Ξενικάκη και Καρτσωνάκη.
Κουτσαυτιανά ή Γιαμπανιανά: Στην εποχή της Τουρκοκρατίας, οι Τούρκοι κουτσαυτίσανε (έκοψαν το αυτί) σε κάποιο χριστιανό και απ’ αυτό το γεγονός δόθηκε η ονομασία στη γειτονιά που κατοικείται από τις οικογένειες Λουβιτάκη και Βεστάκη. Ανάμεσα στις ανωτέρω τρεις γειτονιές (Σημαντηριανά, Ξενικιανά και Κουτσαυτιανά ή Γιαμπανιανά) βρίσκεται η εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Την ημέρα της εορτής της (6 Αυγούστου) πανηγυρίζουν και οι τρεις γειτονιές.
Μπαχαδιανά: Η ονομασία της γειτονιάς οφείλεται στους πρώτους κατοίκους της, την οικογένεια των Μπαχαδάκηδων. Εδώ βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, το κοιμητήριο του χωριού και το Μνημείο με τα ονόματα των εκτελεσθέντων από τους ναζί, τον Αύγουστο του 1944. Στη γειτονικά κατοικούν σήμερα οι οικογένειες Μπαχαδάκη, Καρτσωνάκη, Κουμή, Σημαντηράκη, Αρτεμάκη και Τσιχλάκη.
Μεσοχώρι: Η γειτονιά ονομάστηκε έτσι διότι βρίσκεται περίπου στο κέντρο του χωριού. Εδώ είναι κτισμένη η μικρή βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Ειρήνης, του ΙΒ’ αιώνα, με πολλές τοιχογραφίες της Κρητικής Σχολής. Σ’ αυτή την γειτονιά κατοικούν σήμερα οι οικογένειες Σκανδαλάκη και Καρτσωνάκη.
Μπαλιτζιανά: Η γειτονιά οφείλει το όνομά της σε κάποιο Τούρκο που κατοικούσε εδώ. Σ’ αυτή  τη γειτονιά κατοικούν οι οικογένειες  των Κουμήδων.
Τυριανά: Η ονομασία οφείλεται σε κάποιο βοσκό που έμενε παλιά εδώ ο οποίος ετυροκομούσε. Σήμερα μένει εδώ η οικογένεια Ψαράκη.
Εμήνι: Εδώ έμενε ο Τούρκος Αγάς Εμήν. Σ’ αυτόν οφείλεται το όνομα της γειτονιάς, όπου κατοικεί σήμερα η οικογένεια Καπετανάκη.
Τζωρτζιανά: Η ονομασία αυτής της γειτονιάς πιθανόν να οφείλεται στην παλιά οικογένεια των Τζωρτζάκηδων. Κοντά στη γειτονιά βρίσκεται η μικρή εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, κτισμένη μέσα σε σπήλαιο. Σ’ αυτή τη γειτονιά κατοικούν σήμερα οι οικογένειες Τζωρτζάκη και Σκανδαλάκη.
Μπαλιανά: Η γειτονιά οφείλει το όνομά της σε έναν Τούρκο Αγά που κατοικούσε εδώ. Σήμερα κατοικεί η οικογένεια Δαράκη.
Πάνω Χωριό: Η γειτονιά βρίσκεται σε ψηλό σημείο. Σ’ αυτό οφείλεται η ονομασία της. Στο κέντρο της δεσπόζει ο βυζαντινός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του ΙΒ’ αιώνα. Ο ναός είχε αγιογραφίες που δυστυχώς έχουν καταστραφεί. Στο κάτω μέρος της γειτονιάς υπάρχει πηγή με πόσιμο νερό και πέτρινη βρύση με τούρκικη επιγραφή. Λίγο έξω από την γειτονιά βρίσκεται το παλιό εκκλησάκι του Μιχαήλ Αρχαγγέλου.
Σήμερα στη γειτονιά του Πάνω Χωριού, κατοικούν οι οικογένειες Καρτσωνάκη, Σηφοδασκαλάκη, Παπαδάκη, Κουμαδωράκη, Κατσιφαράκη και Σκανδαλάκη.
Οι 14 αυτές γειτονιές συνθέτουν ένα χωριό σε τούτη την ηρωική γωνιά των Χανίων, που φέρει το όνομα Μαλάθυρος. Ένα χωριό που οι κάτοικοί του -όποτε χρειάστηκε- με βροντερή φωνή είπαν ΟΧΙ στον κατακτητή. Ένα γνήσιο Κρητικό χωριό που στην σημερινή του μορφή έχει καλούς δρόμους και παραδοσιακά σπίτια (καμαρόσπιτα).

Οι κάτοικοι της Μαλαθύρου συμμετείχαν με μεγάλη αυτοθυσία σε όλους τους αγώνες της Κρήτης και επολέμησαν για την ελευθερία της. Στην Τουρκοκρατία έδρασε στο χωριό το αντάρτικο σώμα του οπλαρχηγού Χατζή Μιχάλη Καρτσώνη που ήταν ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων της περιοχής.
Το 1867, έγιναν στη Μαλάθυρο δύο αποφασιστικές μάχες με τους Τούρκους με αποτέλεσμα να εμποδιστεί η τουρκική προέλαση.
Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, η Μαλάθυρος ήταν κέντρο αντίστασης σε όλη την περιοχή. Οι κάτοικοι έκρυβαν στο χωριό εκρηκτικές ύλες, πυρομαχικά, έναν ασύρματο και Άγγλους. Οι Ναζί το έμαθαν και στις 28 Αυγούστου 1944 πολυάριθμοι Γερμανοί βρέθηκαν στα υψώματα της Μαλαθύρου και σιγά σιγά κύκλωσαν όλο το χωριό. Αφού έριξαν μια φωτοβολίδα, ξεχύθηκαν αγριεμένοι στις γειτονιές και άρχισαν να συλλαμβάνουν πρώτα τους άνδρες και μετά τις γυναίκες. Όταν τους συγκέντρωσαν όλους, οι Γερμανοί τούς είπαν ότι γνωρίζουν πως στο χωριό τους υπάρχουν πυρομαχικά και όλα τ’ άλλα και πρέπει όλα αυτά να τα παραδώσουν σε διάστημα δύο ωρών, διότι διαφορετικά θα τους τουφεκίσουν. Όλοι οι άνδρες της Μαλαθύρου εφάνηκαν τότε γνήσιοι Κρητικοί και θερμοί πατριώτες. Έδειξαν την καταγωγή τους, τον ηρωισμό τους, την παλικαριά τους. Έδειξαν τι παλικάρια γεννά η Κρήτη. Παρά την απειλή του τουφεκισμού, απάντησαν με θάρρος όλοι: “Δεν υπάρχει τίποτα στο χωριό μας”. Τότε οι Γερμανοί αγρίεψαν και παίρνοντας ένα ένα τα παλικάρια της Μαλαθύρου τα έδερναν άγρια για να μαρτυρήσουν κάτι. Αλλά και η βία δεν κατάφερε τίποτα διότι τα Μαλαθυριανά παλικάρια και πάλι αρνήθηκαν τα πάντα.
Έτσι τις απογευματινές ώρες (της 28ης Αυγούστου 1944) οι γενναίοι Μαλαθυριανοί (62 τον αριθμό) οδηγούνται, περί τα 2 χλμ. έξω από το χωριό τους, στο φαράγγι. Εκεί γίνεται η εκτέλεση των αθώων ηρώων της Μαλαθύρου. Τέτοιων ηρώων – παλικαριών που μόνο η Κρήτη γεννά.
Μετά την εκτέλεση των 62 Μαλαθυριανών, ακολούθησε άγια λεηλασία των Ναζί στο χωριό, σε όλα τα υπάρχοντα των κατοίκων.
Για την εκτέλεση των παλικαριών της Μαλαθύρου λέει το ριζίτικο τραγούδι:
Μαλάθυρο όμορφο χωριό
άξιο και τιμημένο,
και πουν’ οι γι αντρειωμένοι σου
τ’ όμορφα παλικάρια;
Μπαμπέσικα τα πιάσανε
οι Γερμανοί οι σκύλοι
κι εκαταλύσανέ μου τα.

Σήμερα, στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, υπάρχει ένα επιβλητικό Μνημείο με τα ονόματα των παλικαριών της Μαλαθύρου που εκτελέστηκαν από τους ναζί στις 28-8-1944.
Επειδή το χωριό εγνώρισε τόσα μαρτύρια, πόνους, λεηλασίες και καταστροφές, η ελληνική Πολιτεία, στις 7 Δεκεμβρίου 1998, με Προεδρικό Διάταγμα, χαρακτήρισε την Μαλάθυρο Μαρτυρικό Χωριό.
Κάθε χρόνο, την τελευταία Κυριακή του Αυγούστου, γίνεται στην Μαλάθυρο επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας με εκπροσώπους της Πολιτείας και των τοπικών αρχών και με την συμμετοχή πλήθους κόσμου.

Ως προς την προέλευση του ονόματός του, υπάρχουν πολλές εκδοχές. Πολλοί υποστηρίζουν ότι Μαλάθυρος σημαίνει μεγάλη πόρτα ή χρυσή πόρτα. Άλλοι το συσχετίζουν με το φυτό μάλαθρο και άλλοι λένε ότι προέρχεται από την λέξη θήρα (δηλαδή κυνήγι) επειδή η περιοχή είναι πλούσια σε κυνήγι, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι προέρχεται από την λατινική λέξη μαλάτιος που θα πει αρρώστια.
Επειδή υπάρχουν στο χωριό βυζαντινές εκκλησίες με πλούσιες αγιογραφίες καθώς και ερείπια ενετικού φρουρίου (κάστρο), οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι η Μαλάθυρος πρέπει να κατοικήθηκε από την Βυζαντινή εποχή.

Πηγές:
– Ιερέως Αντων. Κουμή, Χωριό μου μαρτυρικό και πονεμένο
– Σταμ. Αποστολάκη, Ριζίτικα
– Ν. Σταυράκη, Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης
– Ρ. Πάσλευ, Ταξίδια στην Κρήτη (μετ. Δ. Γόντικα)