Πόσα είναι τα φωνήεντα της ελληνικής γλώσσας; Πριν απαντήσετε, προσέξτε την ερώτηση: τα φωνήεντα της ελληνικής γλώσσας όχι της γραφής. Δεν είναι εφτά, πάντως, όπως λέει το λαϊκό άσμα και όπως νομίζετε οι περισσότεροι. Και γιατί οι περισσότεροι, ακόμη και ανώτατης εκπαίδευσης; Γιατί το όλο εκπαιδευτικό σύστημα δεν έχει αφομοιώσει επαρκώς τη διάκριση ανάμεσα στη γλώσσα και τη γραφή.
Η γλώσσα είναι ήχος που εκφωνείται και ακούγεται και η γραφή είναι εικόνα που τη βλέπουμε. Η γλώσσα απευθύνεται στην ακοή και η γραφή στην όραση. Η γλώσσα είναι φυσικό γνώρισμα του ανθρώπου που αναπτύσσεται μέσα από την επικοινωνία. Δεν είναι επινόηση, δεν είναι δημιούργημα κάποιων ανθρώπων, όπως συμβαίνει με τη γραφή. Τους κανόνες μιας γλώσσας τους δημιουργούν και τους αλλάζουν οι ομιλητές της αυτόματα καθώς μιλούν μεταξύ τους, δεν τους αποφασίζουν γλωσσολόγοι και νομοθέτες. Αυτό γίνεται στη γραφή που είναι επινόηση και προσπαθεί να αποτυπώσει σε εικόνα τους ήχους της γλώσσας. Πρώτα μαθαίνει κανείς να μιλά και μετά να γράφει. Υπάρχουν γλώσσες που ακόμη δεν γράφονται, ενώ μιλιούνται, και γλώσσες που χάθηκαν, κάποιες παρόλο που γράφονταν, όπως τα αρχαία αιγυπτιακά που χάθηκαν σταδιακά μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Αραβες.
Ας έρθουμε, όμως, στο θέμα μας. Τα φωνήεντα της ελληνικής γλώσσας ήταν και είναι μόνο πέντε: a, e, i, o, u. Τα γράφω λατινικά, όπως προφέρονται. Στη γραφή, στο αλφάβητό μας όπως διαμορφώθηκε, χρησιμοποιούμε εφτά γράμματα (α,ι,υ, ε,ο, η,ω), που αντιστοιχούν σε φωνήεντα. Οχι όμως σε όλα τα φωνήεντα της γλώσσας μας. Λείπει το u, που το δηλώνουμε με δύο γράμματα (ου). Τρία γράμματα (ι,υ,η) δηλώνουν το ίδιο φωνήεν (i) και δύο γράμματα (ο,ω) δηλώνουν το (o).
Γιατί συμβαίνει αυτό το παράδοξο; Απλά, γιατί η γλώσσα αλλάζει μέσα στο χρόνο μόνη της, ενώ η γραφή όχι, αν δεν το αποφασίσουν όσοι γράφουν κι όσοι νομοθετούν για το πώς πρέπει να γράφουμε.
Πρέπει, όμως, να ξεδιαλύνουμε λίγο ακόμη το πρόβλημα με τα φωνήεντα. Θα το προσπαθήσω, όσο πιο σύντομα και απλά μπορώ. Στην αρχαιότητα και τα πέντε φωνήεντα της ελληνικής γλώσσας ήταν δίχρονα. Μπορούσαν, δηλαδή, να τα προφέρουν είτε σύντομα, βραχέα είτε μακρά, σε διπλάσιο χρόνο, ανάλογα με τη λέξη. Δεν δυσκολεύονταν, αφού ήταν ομιλητές της γλώσσας. Αρχικά χρησιμοποιούσαν πέντε σύμβολα, μόνο κεφαλαία, τα πεζά (μικρά) επινοήθηκαν στα βυζαντινά χρόνια: Α=a, Ι=i, Υ=u, Ε=e, Ο=o. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε το Ω για το μακρό ο (οο) και το Η για το μακρό e (ee),που σήμερα προφέρεται (i) και όχι (ee). Επίσης,το Υψιλον προφερόταν (u), αργότερα έγινε κι αυτό (i). Η αρχική φωνητική του αξία επιβίωσε σε λίγες λέξεις: η μακεδονική τούμπα είναι ο αρχαίος τύμβος και στην Κρήτη το χωριό Σούγια είναι η αρχαία Συϊα. (συς=χοίρος, κάπρος). Το υ ψιλόν επικράτησε στον αρχαίο δίφθογγo ου (=ou), ενώ το ο χάθηκε. Ετσι σήμερα το φωνήεν u γράφεται ου και στις ελληνικές και στις ξενόφερτες λέξεις.
Τώρα μπορούμε να λύσουμε και το ερώτημα του τίτλου.
Το 1976/1982, που νομιμοποιήθηκε οριστικά η κοινή νεοελληνική, η δημοτική γλώσσα, και έγιναν κάποιες ορθογραφικές απλοποιήσεις, αποφασίστηκε να διατηρηθεί η ιστορική ορθογραφία των ελληνικών λέξεων, ενώ στις λέξεις που προέρχονται από ξένες γλώσσες να ακολουθείται η απλούστερη γραφή. Ετσι το τρένο θα γράφεται με έψιλον και όχι τραίνο, το στιλ, η μπίρα κ.α.
Το επίδικο όνομα, τώρα, πώς πρέπει να γράφεται; Μανώλης ή Μανόλης; Το όνομα είναι εβραϊκής προέλευσης. Το απολαμβάνουμε σε κάθε θρησκευτικό γάμο, ιδιαίτερα αν τύχει και λεβεντόπαπας να σέρνει ρυθμικά τον περιώνυμο χορό του Ησαϊα, τότε που παλιότερα εκσφενδονίζονταν τα κουφέτα και τώρα χύνονται τσουβάλια τα ρύζια στις κεφαλές των νεονύμφων: και τέξεται (θα γεννήσει) υιόν τον Εμμανουήλ, θεόν τε και άνθρωπον. Και το όνομα μεθερμηνευόμενο σημαίνει ο θεός μαζί σας. Το χαρμόσυνο άσμα προϊδεάζει ότι θα γεννηθεί, όχι βέβαια θεάνθρωπος, σίγουρα όμως κάποιο αγγελούδι. (Το παιδαγωγικό ιντερμέδιο για χαλάρωση.)
Πώς από τον Εμμανουήλ φτάσαμε στο Μανόλη; Δεν είναι μακρύς ο δρόμος. Μνημονεύονται ήδη δύο βυζαντινοί αυτοκράτορες με το όνομα Μανουήλ: ο Α΄ ο Κομνηνός και ο Β΄ ο Παλαιολόγος. Το πρώτο βήμα έγινε. Ο εξελληνισμός του ονόματος φαίνεται εύκολος: Μανουήλης>Μανοήλης>Μανόλης. Μανοηλάτο ή μανολάτο, άλλωστε, λεγόταν το χρυσό νόμισμα με την εικόνα του Μανουήλ του Α΄του Κομνηνού (12ος αι.).
Αφού, λοιπόν, το όνομα δεν έχει ελληνική καταγωγή, για να δικαιολογεί ιστορική ορθογραφία, θα πρέπει να το γράφουμε με τον απλούστερο τρόπο: με ο μικρόν: Μανόλης. Το επιχείρημα ότι πρέπει να γράφεται με ω μέγα, γιατί, δήθεν, το μακρό ου του Εμμανουήλ τρέπεται σε μακρό ω στο Μανώλης στερείται κάθε επιστημονική σοβαρότητα. Στη νεοελληνική γλώσσα δεν υπάρχουν μακρά και βραχέα. Γιαυτό και τρεις μεγάλοι, της Θεσσαλονίκης και οι τρεις, έγραψαν με μικρό ο το όνομά τους: Μανόλης Τριανταφυλλίδης, Μανόλης Ανδρόνικος, Μανόλης Αναγνωστάκης. Βέβαια, οι περισσότεροι από συνήθεια ακολουθούν την καθιερωμένη γραφή με ω μέγα: Μανώλης. Ισως έτσι κερδίζουν και σε μεγαλοπρέπεια.
Εσείς, συνονόματοι, τί προτιμάτε; Το ταπεινότερο Μανόλης ή το μεγαλοπρεπέστερο Μανώλης; Πάντως, όπως και να το γράψετε, το ίδιο διαβάζεται.
Το θέμα που συζητήσαμε δείχνει την ανάγκη να προσαρμοστεί η γραφή μας με τις φωνητικές αλλαγές, που έχουν συντελεστεί εδώ και αιώνες στη γλώσσας μας. Αυτό, όμως, θα το δούμε σε μελλοντικό γλωσσολογικό σημείωμα.
Μέχρι να γίνουν αυτές οι αλλαγές, είμαστε ελεύθεροι να επιλέγουμε πώς θα γράφουμε, τουλάχιστο, τα ονόματά μας.
Υστερόγραφο 1: Οσοι έχουν γλωσσολογικές ανησυχίες πρέπει να αποκτήσουν και να μελετήσουν την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας του Α.-Φ. Χρηστίδη, έκδοση του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών ( Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη). Το βιβλίο, γραμμένο με επιστημονικά απλό τρόπο, απευθύνεται σε όποιον νοιάζεται για τη γλώσσα του, όχι μόνο στον ειδικό, και αφορά στην εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας στο σύνολό της και όχι μόνο της αρχαίας. Το βιβλίο αυτό επανεκδόθηκε σχετικά πρόσφατα και διατέθηκε από την εφημερίδα το Βήμα.
Υστερόγραφο 2: Στο κείμενο αυτό υπογράφω με την επιστημονική μου ιδιότητα. Το απαιτεί το θέμα. Σκέφτομαι κάποια στιγμή να επανέλθω και με άλλα γλωσσολογικά σημειώματα γενικότερου ενδιαφέροντος. Ισως κούρασα με τους εθελοντισμούς, τα τσιμέντα και τους αγροτικούς δρόμους.
•Ο κ. Μανόλης Ν. Νταουντάκης ειναι Κλασικός Φιλόλογος.
