» Ο µήνας µε πολλές χιονιές αλλά και µε λουλούδια
Μάρτης, ο τρίτος µήνας του χρόνου, έχει στην Κρήτη άλλες πέντε ονοµασίες. Για τ’ ακατάστατα καιρικά φαινόµενα που παρουσιάζει κι αυτός, όπως και ο Φλεβάρης, ο λαός τον είπε Γδάρτη, Παλουκοκάφτη, Πεντάγνωµο, ∆ίµουρο, και για τη… συµµετοχή του στη Σαρακοστή Σαρακοστιανό.
Για το Σαρακοστιανός έχουµε και την παροιµιακή φράση: Λείπει ο Μάρτης απού τη Σαρακοστή; που λέγεται για κείνους που είναι πανταχού παρόντες.
Ο Μάρτης, σύµφωνα µε το ρωµαϊκό ηµερολόγιο ήταν πρώτος µήνας του χρόνου, καθιερώθηκε δε από τον Ρωµύλο προς τιµήν του πατέρα του και γενάρχη των Ρωµαίων, Θεού του Πολέµου Άρη (Μαρς).
Στο Βυζάντιο εορταζόταν η Πρωτοµαρτιά, όπως και την αρχαία εποχή µέχρι το 689, οπότε καταργήθηκε σαν ειδωλολατρική γιορτή.
Το χαρακτηριστικότερο έθιµο της Πρωτοµαρτιάς, που το βρίσκουµε σε όλη την Ελλάδα, αποτελεί η συνήθεια να περιδένουν οι µητέρες το πρωί της ηµέρας αυτής, κυρίως πριν την ανατολή του ηλίου, χρωµατιστές κλωστές στο χέρι, το πόδι ή τον λαιµό των παιδιών.
Οι κλωστές αυτές, συνήθως δίχρωµες, λευκή κόκκινη ή τρίχρωµες λευκή-κόκκινη-χρυσή, λέγονται µάρτης και σκοπός του ήταν να προφυλάξει όσους τόνε φέρνουν από την επίδραση των ακτίνων του µαρτιάτικου ήλιου, οι οποίες είναι πολύ βλαβερές, σύµφωνα µε πλήθος σχετικών παροιµιών όπως:
Απού ‘χει κόρη ζηλευτή τον Μάρτη ο ήλιος µην τη δει.
Ο ήλιος του Μαρτιού τρυπάει το κέρατο του βουγιού.
Κάλλιο η µάνα σου να σε κλάψει παρά ο ήλιος του Μάρτη να σε κάψει.
Το γραφικότατο έθιµο του µάρτη κρατά από την αρχαιότητα και ήρθε µέχρι τις ηµέρες µας, σχεδόν ολόιδιο, παρά τις προσπάθειες του χριστιανισµού να το εξαλείψει, που το θεωρούσε ειδωλολατρικό κατάλοιπο.
Οι µαρτυρίες που έχουµε µας λένε πως οι µακρινοί µας πρόγονοι συνήθιζαν να βάζουν στο κεφάλι τους µια κόκκινη κλωστή και να βγαίνουνε µ’ αυτή στους δρόµους. Οι γυναίκες, την ταινία αυτή την έδεναν στο αριστερό τους χέρι και οι παρθένες πήγαιναν στον ναό της Αθηνάς, για να δείξουν την ταινία και να προσευχηθούν.
Οι Αθηναίοι, όταν τέλειωνε ο Μάρτης, πηγαίναν αυτήν την ταινία και την έπλεναν στα νερά του Ιλισού. Την έκρυβαν έπειτα για να την ξαναδέσουν πάλι τον επόµενο χρόνο.
Ο µάρτης όµως περιδένεται στην Κρήτη και γι’ άλλους σκοπούς, όπως για προφύλαξη από τις ενοχλήσεις των ψύλλων και των κουνουπιών, µα και για τη δίωξη ασθενειών. Μιαν αφήγηση από το Κατσιδόνι της Σητείας µας λέει πως την παραµονή της Πρωτοµαρτιάς παίρνουνε δυο κλωστές, µια κόκκινη και µιαν άσπρη, τις βάζουνε έξω τη νύχτα για να δροσινιαστούνε και το πρωί, πριν πλυθούνε τις δένουνε ή στα χέρια ή στον λαιµό και τις καίνε τη Λαµπρή άµα θ’ ακουστεί το “Χριστός Ανέστη».
Για τον κρητικό “µάρτη» έχουµε και τις παρακάτω δοξασίες. Η κοπελιά που τόνε φορεί πάει σ’ ένα πηγάδι και λέει: Πηγάδι παρ’ το µάρτη µου και δόσµου τη δροσιά σου ή πλησιάζει τέλος του µήνα µια τριανταφυλλιά και της λέει: …Ρόδο πάρε το µάρτη µου και δόσµου τη θωριά σου.
Άλλα κρητικά παραντηρήµατα είναι αυτά που δίνουν εξαιρετική σηµασία στις πρώτες µέρες του Μάρτη.
Τις θεωρούν σηµαδιακές, όπως τις δρίµες του Αυγούστου. Το ίδιο θεωρούν επικίνδυνες τις Τετάρτες και τις Παρασκευές.
*Αποσπάσµατα από το βιβλίο του αείµνηστου Μιχάλη Γρηγοράκη, ‘‘Κρητικά Λαογραφικά για τους µήνες’’, εκδ. Χανιώτικα νέα, 2002.
