ΑΒΥΣΣΟΘΕΑΤΡΙΚΑ
Μαρίας Κοδάμα μνήμη
Δεν είμαι τίποτα
Ποτέ δεν είμαι τίποτα
Δεν μπορώ να θέλω να είμαι τίποτα
Πέραν αυτού, έχω μέσα μου όλα
Τα όνειρα του κόσμου.
…με το μυστήριο των πραγμάτων
Κάτω από τις πέτρες και τα όντα,
Με το θάνατο να προσθέτει υγρασία
Στους τοίχους
Και άσπρα μαλλιά στους ανθρώπους,
Με ο πεπρωμένο να οδηγεί την άμαξα
Του παντός στην οδό του τίποτα.
Του Φερνάντο Πεσσόα (1)
ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΠΕΣΣΟΑ
ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ
Τέταρτη 29 Μαρτίου 2023, η προγραμματισμένη θεραπεία στο νοσοκομείο Χανίων με βρίσκει στη βραχεία της ογκολογικής κλινικής από το πρωί. Η ηρωική γιατρός, λειτουργός, διευθύντρια Ηλιάδα Μπομπολάκη, με απίστευτη υπομονή αντιμετωπίζει δεκάδες περιστατικά. Βρίσκει τα λευκά μου εκτοξευμένα και με συμβουλεύει να ξεκουραστώ, εκτός από όλα τα άλλα…
Σκέπτομαι τη βραδινή προγραμματισμένη παράσταση του ΔΗΠΕΘΕΚ «Θραύσματα ενός ερωτικού διαλόγου». Θα τη δω οπωσδήποτε, κάνοντας υπέρβαση.
Γιατί ο βασικός λόγος της «υπέρβασης» μου είναι η απύθμενη εσωτερική πνευματική υπαρξιακή προσέγγιση στο έργο του Πεσσόα, χρόνια τώρα. Επιλέγω από το συγκεκριμένο «θεατρικό» έργο που ναι, τώρα αισθάνομαι βιωματικά:
«Α (Η γυναίκα) Αχ, κι οι άλλες αισθήσεις! Ποια γεύση έχεις στο στόμα σου για τον εαυτό σου; Ποια μυρωδιά σου έρχεται όταν δε μυρίζεις τίποτα;
Β (ο Άντρας) Το ίδιο κι όταν αγγίξω τα πράγματα- τι παράξενο! Αν πιάσω στο χέρι μου αυτή την πέτρα, σύντομα δε θα την νιώθω καθόλου-θα έλεγε κανείς πως ανήκει στο σώμα μου! Τι μυστήριο που είναι όλα!…».
Αισθάνομαι ότι εχω χάσει λόγο των χημειοθεραπειών τη βασική λειτουργία των αισθήσεων μου , ιδιαίτερα της γεύσης. Εξαίρεση η όσφρηση η μυρωδιά που λειτουργεί ακέραια. Ξαναέφερα στο νου μου το βιβλίο του Πατρίκ Ζισκιντ «το άρωμα» (2) «η μυρωδιά έμπαινε μέσα τους ίσια στην καρδιά τους κι αποφάσιζε κατηγορηματικά για τη συμπάθεια ή την περιφρόνηση, για την αηδία ή τον πόθο, για την αγάπη και το μίσος. Όποιος εξουσίαζε μυρωδιές, εξουσίαζε και τις καρδιές των ανθρώπων…».
Φεύγοντας από το νοσοκομείο προς την έξοδο μου χτύπησε στα ρουθούνια η άσχημη μυρωδιά-για μια φορά ακόμα- από τα πολυχρησιμοποιημένα λάδια του φαστφουντάδικου που υπάρχει μέσα στο νοσοκομείο! Η νοητική διαφυγή, λυτρωτική με πήγε στο συγκλονιστικό βιβλίο «ρέκβιεμ» του λατρεμένου μου συγγραφέα Αντόνιο Ταμπούκι-που τόσο έχω μελετήσει χρόνια τώρα. Ως γνωστόν ο Ταμπούκι θεωρείται ότι ήταν ενας από τους μεγαλύτερους μελετητές παγκόσμια του έργου του Φ. Πεσσόα. Από το “Ρεκβιεμ” (3). «Ανακαλώ σημαίνει επαναφέρω στη μνήμη, είναι μια λέξη που έρχεται από το αρχαίο ανα+καλώ, δηλαδή «Καλώ πάνω»: και είναι γνωστό ότι η μνήμη περνά από τα αισθητήρια όργανα. Η πραγματικότητα, την οποία εμείς αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις πριν αυτή αποκωδικοποιηθεί και γίνει αντικείμενο επεξεργασίας από τις διανοητικές και ψυχολογικές μας ικανότητες, μπορεί να επανεμφανιστεί κάποια χρόνια αργότερα χάρη στις αισθήσεις που τότε την είχαν αντιληφθεί: Προφανώς η μνήμη δεν ανακαλείται ως «Αρχή της Πραγματικότητα» αλλά μέσα από το «βίωμα» μας…
ΔΗΠΕΘΕΚ ΠΕΣΣΟΑ
ΚΑΙ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ
Το ίδιο βράδυ, στη θεατρική αίθουσα «Μανώλης Σκουλούδης» του Βενιζέλου Ωδείου Χανίων την αίθουσα που απογειώνει τα χοροθεατρικά είδα το «θραύσματα ενός ερωτικού διαλόγου» μια παράσταση, διάρκειας 40΄περίπου, εξαιρετικά φρέσκια και νεανική, σε σκηνοθετική επιμέλεια Δημήτρη Κύρκου, επιμέλεια κίνησης Μαριάννα Κλάδη, επιμέλεια φωτισμού Γαλάτεια Σαραντάκου και ερμηνείες, Γκλαμ, Κατερίνα Βαβουράκη, Θένια Χατζή.
Το ΔΗΠΕΘΕΚ νομίζω ότι έκανε το αυτονόητο, να δώσει «τόπο» για έκφραση σε νεανικές αυτοσχέδιες μικροομάδες, να δείξουν δουλειά τους, κι έτσι προέκυψε η «Θεατρική Άνοιξη» που με δεδομένα χαμηλό μπάτζετ (αφού η μεγάλη παραγωγή γίνεται συνήθως καλοκαίρι) και ευκίνητα σχήματα, δικαίωσε το εγχείρημα. Και προφανώς, οι κυρίες Σοφία Μαλανδράκη (πρόεδρος ΔΣ) και Έφη Θεοδώρου (διευθύντρια) έμειναν ευχαριστημένες και από την ανταπόκριση του θεατρόφιλου κοινού των Χανίων. Ρωτώντας μερικούς φίλους που είδαν και τις 4 παραστάσεις, σχημάτισα την εντύπωση ότι η πιο επιτυχημένη παράσταση συγκριτικά, ήταν αυτή που είδα κι εγώ, στηριγμένη στο ημιτελές έργο του Πεσσόα «Διάλογος στον κήπο των ανακτόρων». Όταν το 2006 πρωτοδιάβασα το βιβλίο δεν φαντάστηκα ότι θα έβλεπα ένα αμφίβολο δομικά θεατρικό έργο σαν κείμενο, να υλοποιείται στο σανίδι. Οσο και αν θαυμάζω τον Πεσσόα που τον θεωρώ έναν από τους κορυφαίους συγγραφείς του 20ου αιώνα μαζί με τους Μπωντλέρ, Προύστ, Κάφκα, Καμύ, Μπόρχες… Ανα+καλω στη μνήμη μου το 1984 έφυγα από τα Χανιά για το Ρέθυμνο για να παρευρεθώ στην τελετή του Πανεπιστήμιου όταν τον αγόρευσαν επίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφικής τον μεγάλο λατινοαμερικανό συγγραφέα, που τόσο θαύμαζα, Χ.Λ. Μπόρχες, ήταν τόσος ο κόσμος , δεν μπόρεσα να τον χαιρετίσω μόλις που κατάφερα να φωνάξω «Μαρία» και να σφίξω τα χερι της αείμνηστης πλέον συζύγου του, Μαρίας Κοδάμα, που ήταν τα μάτια του σώματος και της ψυχής του .Ξαναγυρνώ ψυχή και σώματι στη βραχύχρονη παράσταση:
«Β (Άντρας) Τι βλέπεις από μένα; Το σώμα μου. Την ψυχή μου δεν τη βλέπεις.
Α (η γυναίκα) Ούτε τη δική μου βλέπω και το σώμα μου μόλις το βλέπω. Δεν το βλέπω όπως πρέπει να βλέπει κανείς ένα σώμα για να φαίνεται αληθινό…».
Μα τι κάνουν είναι αληθινό αυτό; Τρεις ηθοποιοί, δυο κοπέλες και ένας νεαρός να υποδύονται 2 ρόλους και μάλιστα γιατί χορεύουν… μπαίνοντας μέσα στην παράσταση ζω ένα «καινούριο παιχνίδι», τη ζω, τα σώματα των 3 νέων πάλλονται από νεανικό σφρίγος όχι μόνο γιατί είναι αληθινά, αλλά και γιατί αυτό που δημιουργούν είναι δηλαδή «φαίνεται αληθινό». Η αληθοφάνεια του τεχνάσματος είναι η μεγάλη ουσιαστική σύμβαση της θεατρικής Τέχνης, ξεχνώ τις γραπτές σελίδες και βιώνω τη δραματουργία. Ο σκηνοθέτης Δημήτρης Κύρκος και οι ερμηνευτές, παραμερίζουν την υπαρξιακή απαισιοδοξία του Πεσσόα (που δε γράφτηκε από γέρο συγγραφέα αφού δεν πρόλαβε να γεράσει).
«Α ( η γυναίκα)… ένιωσα πως ήμουν μια μεγάλη ΑΒΥΣΣΟΣ σε σχήμα πηγαδιού, νιώθοντας αόριστα πως ολόκληρο το σύμπαν-με τα σώματα και τις ψυχές του-βρισκόταν πολύ μακριά. Αυτό το πηγάδι δεν είχε τοιχώματα αλλά το ένιωθα σαν πηγάδι. Το ένιωθα στενό στρογγυλό και βαθύ. Και τότε άρχισα να νιώθω μεγάλη φρίκη…».
Ο Πεσσόα συνεχίζει να περιγράφει το εσωτερικό του πηγαδιού (εσωτερικού εαυτού) σαν άβυσσο που… μοιάζει με τους φανταστικούς χαρακτήρες του Δάντη για τους αβύσσους της κόλασης του, τόσο διαφορετικά τόσο κοντά τόσο μακριά ενώνουν τα ΠΑΝΤΑ με το ΤΙΠΟΤΑ μέσα σε μια άβυσσο, πηγάδι η ΧΟΑΝΗ , θυμήθηκα το αριστούργημα του Σ. Μπέκετ «ευτυχισμένες μέρες» με την υπερθεατρική υποστήριξη του, σε «απολυτή δομική επεξεργασία» κίνησης ακινησίας, μονόλογος, διάλογος ελάχιστος, απίστευτες παύσεις, το έργο του ορθολογιστικά παράλογο που ως σταθμός στιγμάτισε τις επόμενες θεατρικές επιδράσεις ακόμα και τώρα στην εποχή του ευκαιριακού, ή μη εκλεκτισμού. Ω! ευτυχισμένες μέρες και… Γουίνυ «Ω γη, γηραιά εσύ Χοάνη» (4).
Και ο Πεσσόα μέσα από το στόμα της γυναικάς «…Ήταν σαν να άνοιγε μέσα στο σκοτάδι το κενό, ο ξαφνικός τρόμος μιας πύλης… Α! τι φρίκη! Τι φρικτό αυτό που νιώθω! Αχ Ξερίζωσε μου την ψυχή όπως θα μου ξερίζωνες τα μάτια για να μην βλέπω πια!»Και τελειώνοντας αυτό το ημιτελές θεατρικό σπάραγμα ο μέγας Πεσσόα γράφει «σφίξε με κράτα με στην αγκαλιά σου! Σφίξε με! Σφίξε με μέχρι να με πονέσει το αγκάλιασμα σου!…».
Και είναι αυτό το στοιχείο της αισθητηριακής ολοκλήρωσης ως έμμεση ερωτική διάσταση που απογείωσαν οι ερμηνευτές δίνοντας μια νότα εαρινής έκφρασης και άρεσε στους θεατές, αφού τους απεγκλώβισε από τη Πεσσοϊκή υπαρξιακή αγωνία με τα αντιφατικά ερωτήματα που αφορούν το βαθύτερο είναι του ανθρώπου, ιδιαίτερα στη σημερινή δυστοπική εποχή. Μετά το τέλος της παράστασης μίλησα με τους συντελεστές και επιβεβαίωσα το καλό συνεργατικό πνεύμα της ομάδας. Ο Δημήτρης Κύρκος σεμνός και δεκτικός, παραδέχτηκε τις επιρροές του από το παράλογο και την πρόθεση του να αποδώσει αυτό το ιδιαίτερο αφαιρετικό ύφος ως μια αισθητική του εντελώς απαραίτητου. Σκηνικό τόσο ενδεικτικά λιτό, κοστούμια και χορευτικά (αν και με μερικά κλισέ) υπηρέτησαν το φρέσκο πνεύμα της παράστασης. Τους συγχάρηκα και τους συνέστησα βιβλία που είναι προ-έκταση της παράστασης όπως το βιβλίο του Ν. ‘Ορντινε, «η χρησιμότητα του αχρηστου».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) “Τα ποιήματα” του Αλβάρο ντε Κάμπος (ετερώνυμου του Πεσσόα).
(2) “Το άρωμα” μεταφρ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. “Ψυχογιός”
(3) Α. Ταμπούκι “Ρεκβιεμ” μεταφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, εκδ. “Αγρα”.
(4) Σαμουελ Μπέκετ “Ευτυχισμένες μέρες”, μια από τις πολλές μεταφράσεις είναι του Διονύση Καψάλη, εκδ. “Gutenberg”.
