Με λογισμό και μ’ όνειρο

Στη μεγάλη λίστα βιβλίων που εκδόθηκαν τα δυο τελευταία χρόνια και έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με την προσωπικότητα και την πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου ήρθε να προστεθεί λίγο πριν τα Χριστούγεννα και η δίτομη βιογραφία του που κυκλοφόρησε σε συνεργασία των εκδόσεων Εστία και του ομώνυμου ιδρύματος.
Σε περισσότερες από 1000 σελίδες ο Νίκος Παπαδάκης, σε έξοχα ελληνικά απαλλαγμένα από τη συχνή εκφραστική δυσανεξία του επιστημονικού λόγου, ξεδιπλώνει μια διαδρομή ζωής που άλλοτε κοντοστέκεται σε ανθρώπινες στιγμές και άλλοτε σταθμεύει για πολύ στα γεγονότα που καθόρισαν την πορεία της σύγχρονης Ελλάδας.
Το επίθετο «σύγχρονης» δεν χρησιμοποιείται με την χρονολογική σημασία αλλά με την έννοια των νεωτερικών θεσμών που εισήγαγε και των μακροβιότερων συνθηκών που υπέγραψε, όπως εκείνες του Βουκουρεστίου και της Λωζάννης.
Ο 19ος αιώνας είχε αποχαιρετήσει τη μικρή και ανυπόληπτη χώρα της Βαλκανικής με μια μοιραία πτώχευση, μ’ έναν ταπεινωτικό πόλεμο και μια καθολική απαξίωση του πολιτικού συστήματος που βολόδερνε ανάμεσα στις πελατειακές σχέσεις, τη διαφθορά και την απουσία εθνικού οράματος. Το άστρο που ανατέλλει μια αυγουστιάτικη νύχτα του 1864 και ήδη έχει αρχίσει να λάμπει με τις καταλυτικές επεμβάσεις του στο Κρητικό ζήτημα, οι οποίες   αποκορυφώνονται με την επανάσταση στο Θέρισο, σύντομα θα  σκορπίσει τη λάμψη του και έξω από τα σύνορά του νησιού του. Κατά μία σατανική σύμπτωση εμφανίζεται στο ελλαδικό πολιτικό προσκήνιο την ίδια περίπου εποχή που ο Μ. Βέμπερ προσδιορίζει τα χαρακτηριστικά του χαρισματικού ηγέτη. Προικισμένος με τη δύναμη της πειθούς και με μια έμφυτη τόλμη που του επιτρέπει να οικοδομήσει ένα νέο σύστημα αξιών μαγνητίζει από την αρχή της σταδιοδρομίας του εχθρούς και φίλους, Έλληνες και ξένους. Η μερική πραγμάτωση όμως της Μεγάλης Ιδέας με τους νικηφόρους Βαλκανικούς πολέμους για κάποιους αμαυρώνεται από την περίοδο του Εθνικού Διχασμού, όπως διατείνεται στα “Δύο Βήτα” η Α. Κακούρη σε αντίθεση με την νηφάλια αποτίμηση του Γ. Μαυρογορδάτου. Η συμπαράταξη της Ελλάδας με  τις δυνάμεις της Αντάντ, παρά το κόστος σε έναν οιονεί εμφύλιο σπαραγμό, δεν υπήρξε μια τυχαία επιλογή ούτε μόνο αποτέλεσμα μιας πολιτικής διορατικότητας. Ηταν ο καρπός μιας εδραιωμένης δημοκρατικής συνείδησης που είχε ενστερνιστεί τις κατακτήσεις του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Σ’ αυτό τον άξονα κινήθηκε είτε ως αθεράπευτα φιλότεχνος με την ίδρυση του Εθνικού Θεάτρου και τη στήριξή του στους μοντερνιστές καλλιτέχνες, είτε ως οραματιστής του κρατικού εκσυγχρονισμού με το σύνταγμα του 1911, είτε ως βαθύς γνώστης του ρόλου της παιδείας με το χτίσιμο 3000 σχολείων είτε ως ένθερμος ειρηνόφιλος υπογράφοντας το Σύμφωνο φιλίας με την Τουρκία, προτάσσοντας το εθνικό συμφέρον και χάνοντας ταυτόχρονα τη μεγάλη δεξαμενή των προσφύγων ψηφοφόρων του.
Oλα αυτά συνδυασμένα με την απαραίτητη τεκμηρίωση και τη γλαφυρότητα της διήγησης. O Νίκος Παπαδάκης βέβαια ως διευθυντής του ομώνυμου ιδρύματος από τη σύστασή του μέχρι σήμερα διαθέτει ένα εξαιρετικό προνόμιο. Να έχει άμεση πρόσβαση στις αρχειακές πηγές. Το προνόμιο το αξιοποίησε με τον καλύτερο τρόπο, τιθασεύοντας το χαοτικό υλικό του με τη δεξιοτεχνία ενός διευθυντή ορχήστρας. Καμία παραφωνία στην αμεροληψία και στην αντικειμενικότητα. Επικριτικός σε λανθασμένες ενέργειες και εξίσου επαινετικός στους επιτυχημένους χειρισμούς. Σαν τον ορθολογιστή Θουκυδίδη, τον οποίο ο Βενιζέλος είχε μεταφράσει τα χρόνια της αυτοεξορίας του στο Παρίσι, έτσι και ο συγγραφέας δεν του χαρίζεται. Κάνει όμως παράλληλα το αυτονόητο: τον τοποθετεί στην ίδια θέση όπου τον κατέταξε και η ετυμηγορία της Ιστορίας. Σ’ αυτούς που πορεύτηκαν με οδηγό το σολωμικό στίχο: με λογισμό και μ’ όνειρο.
Και αν ο ίδιος  «έφυγε από τη ζωή με το πικρό αίσθημα του εξοστρακισμού από τον δήμο», επιβεβαίωσε ωστόσο με το έργο που άφησε ότι ο άνθρωπος δε θα ’χε πετύχει το εφικτό αν δεν είχε προσπαθήσει επανειλημμένως να φτάσει το ανέφικτο.