Χάρηκε ο θεϊκός ∆υσσιάς (Οδυσσέας) και τα πανιά τ’ απλώνει
Κι αναγαλλιάζει, και κρατεί στα χέρια το τιµόνι
Και καθισµένος κυβερνά µε τέχνη κι αρµενίζει
Κι ουδέ τα βλέφαρα ‘κλεινε, κι ουδ’ ‘υπνος τον κοιµίζει
Σ’ όσο τα αστέρια κοίταζε που του ‘χεν αρµηνέψει,
Πούλια και Βοϊδοζευγά, π’ αργεί να βασιλέψει,
Και την Αρκούδα, π’ Άµαξα λέσιν, εκειά γυρίζει,
Η µόνη που τ’ Ωκεανού το λούσµα δεν γνωρίζει,
Που πάντα τον Ωρίωναν ασάλευτη τον βλέπει
Γι αυτήν η θεία Καλυψώ που του ‘λεγεν πως πρέπει
Εις τα πελάγη πλέοντας ζερβά του να την έχει……
(ραψ. Ε, στιχ. 268-278)
Το φευγιό του Γιώργου Γραµµατικάκη και το ζωντάνεµα στην µνήµη µου των διαλέξεων και των στιγµών όταν είχα την τύχη και την χαρά να τον ακούσω, µε ξαναέφεραν κοντά στην αγαπηµένη του αστρονοµία. Μετά και από την έκδοση του βιβλίου µε τον παράξενο τίτλο «η κόµη της Βερενίκης» όπου ο καθηγητής µας έβαλε µέσα στα άδυτα της επιστήµης του µε απλό και κατανοητό τρόπο, συνειδητοποίησα ξαφνικά πόσο πολύ αυτή έχει επηρεαστεί από την αρχαία Ελληνική µυθολογία και θεώρηση του κόσµου.
Οι στίχοι που παραθέτω παραπάνω είναι ένα απόσπασµα από την Οδύσσεια του Οµήρου σε µετάφραση Γ. Ψυχουντάκη. Περιγράφει το φευγιό του ήρωα από τα παλάτια της Καλυψούς µε σκοπό την επιστροφή στην πολυαγαπηµένη του Ιθάκη. Έχει φτιάξει µόνος του ένα πλεούµενο και ακολουθώντας τις αστρολογικές οδηγίες της νύµφης, προσπαθεί να βρει τον δρόµο του µέσα στην πολυκύµαντη θάλασσα.
Μας ξαφνιάζει ο παππούς Όµηρος µε τις πληροφορίες που µας δίνει µέσα από το έργο του. Γιατί ανάµεσα σ αυτές τις λίγες λέξεις ο ποιητής µας µεταφέρει µια γνώση που φαντάζει παράξενη για τον καιρό της, µιας και τα έπη γράφτηκαν όπως είναι κοινά αποδεκτό, γύρω στον 8 π.Χ. αιώνα. Το κοµµάτι όµως αυτό µάς δείχνει ότι οι αρχαίοι µας πρόγονοι είχαν γνώσεις περί την αστρονοµία πολλές, σοβαρές και σωστές.
Το επιβεβαιώνουν εξ άλλου και οι µύθοι που είχαν πλάσει για όλα όσα αντίκριζαν κάθε βράδυ στον έναστρο ουρανό-ίσως προσπαθώντας να εξηγήσουν αυτά που τους έµοιαζαν ανεξήγητα ή ίσως προσπαθώντας να ξορκίσουν τις φοβίες που τους δηµιουργούσαν. Γνωρίζουµε δε, ότι τους είχαν δώσει ονόµατα που ακόµα και σήµερα ονοµατοδοτούν το βόρειο, κυρίως, ουράνιο ηµισφαίριο.
Ένας από τους µύθους µιλάει και για τους γνωστούς αστερισµούς της Μεγάλης και της Μικρής Άρκτου, αστερισµούς που από πολύ νωρίς ήταν γνωστοί. ∆εν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ο Πολικός Αστέρας, το τελευταίο λαµπερό αστέρι στην ουρά της Μικρής Άρκτου που δείχνει πάντα τον βορρά, ανέκαθεν χρησίµευε για να δείχνει τον δρόµο σε ταξιδιώτες της ξηράς µα και της θάλασσας
Είχε, λένε, η Άρτεµις µιαν ωραία ιέρεια στον ναό της, την Καλλιστώ.
Με το που την είδε ο ∆ίας την ερωτεύτηκε παράφορα. Αυτή ξεγελασµένη από τα τερτίπια του ενέδωσε, ξέχασε τους όρκους παρθενίας που την δέσµευαν και συνευρέθηκε µαζί του. Στους εννιά µήνες απάνω γέννησε έναν γιό, τον Αρκάδα. Η Ήρα όταν πληροφορήθηκε το γεγονός, θυµωµένη την µεταµόρφωσε στο ασχηµότερο των ζώων: Σε µια θηλυκή αρκούδα που τριγυρνούσε στα δάση της Αρκαδίας. Εκεί κάποια ηµέρα η Καλλιστώ συνάντησε τον γιό της, παλληκάρι πια. Η αρκούδα που παρόλη την εµφάνισή της την ζωώδη, είχε κρατήσει την ανθρώπινη συνείδηση και µνήµη πλησίασε τον νεαρό γεµάτη µητρική αγάπη και επιθυµία για να τον αγκαλιάσει. Εκείνος τροµαγµένος σήκωσε το δόρυ για να σκοτώσει το θηρίο που έµοιαζε να τον απειλεί.
Ο ∆ίας προλαβαίνοντας την µητροκτονία καταστέρησε µάνα και γιό που βρίσκονται πλέον στον ουρανό, αντικρύ ο ένας στην άλλη. Η Καλλιστώ έγινε η Μεγάλη Άρκτος ενώ ο γιός της ο Αρκάδας έγινε η Μικρή.
Όµως η µάνητα της Ήρας δεν πέρασε. Γι αυτό διέταξε τον Ωκεανό, που σύµφωνα µε την παράδοση περιέβαλε την γη σαν ποτάµι, να µην τους αφήσει ποτέ να πάνε να πλυθούν και να ξεκουραστούν στα νερά του. Με τον τρόπο αυτό οι αρχαίοι δικαιολόγησαν το γεγονός ότι οι αστερισµοί αυτοί που σήµερα χαρακτηρίζονται ως αειφανείς, βρίσκονται πάντα καρφωµένοι στην ίδια θέση στο ουράνιο στερέωµα και δεν δύουν ποτέ.
Πάντως η ονοµασία των αστερισµών από τους αρχαίους Έλληνες έχει και ένα συµβολικό χαρακτήρα.
Η Καλλιστώ ως κόρη του Λυκάονα, ήρωα εκπολιτιστή και βασιλιά της Αρκαδίας και ως µητέρα του Αρκά, που δίδαξε στους ανθρώπους την καλλιέργεια, την παρασκευή άρτου και την τέχνη της ύφανσης, εκφράζει την εξέλιξη του πολιτισµού και του ανθρώπου.
Τον 17ο αιώνα ο Γερµανός γιατρός Ιούλιος Σίλερ άλλαξε τις ονοµασίες των αστερισµών, δίνοντάς τους χριστιανικά ονόµατα. Έτσι η Μεγάλη Άρκτος έγινε το πλοίο του Αποστόλου Πέτρου όπως αναφέρεται στην ευαγγελική περικοπή όπου ο Ιησούς καλεί τον Σίµωνα και άλλους ψαράδες της λίµνης στην Γαλιλαία να γίνουν από αλιείς ψαριών αλιείς ανθρώπων και να τους οδηγήσουν στην Βασιλεία των Ουρανών.
Τελειώνω αυτό το κείµενο, που γράφτηκε µέσα από τις µνήµες και την συγκίνηση που µου προκάλεσε ο θάνατος του ∆ασκάλου-όπως του άρεσε να τον αποκαλούν-Γιώργου Γραµµατικάκη, µε κάτι που έλεγε ο ίδιος συχνά: ότι αντί να αναζητούµε µάταια σε µακρινά άστρα και προορισµούς λύτρωση από την µοναξιά και τα προβλήµατά µας, είναι καλύτερα να δούµε, να αλληλοβοηθηθούµε και να αλληλεπιδράσοµε µε τον δίπλα µας άνθρωπο.
Και συνέχιζε «η ίδια η ανθρώπινη ζωή, είναι ανάγκη να αποκτήσει το βαθύτερο της νόηµα και είναι και δικό µας χρέος να επικρατήσουν όσο γίνεται η αλληλεγγύη και ο σεβασµός στον άλλο, η δικαιοσύνη και οι αξίες του πολιτισµού, η έγνοια για το περιβάλλον».
