Η ποιήτρια του μεσοπολέμου που ‘’αν κι έζησε στον κόσμο των αισθήσεων, είχε την αγάπη των αγγέλων’’
Ξεκινώντας να γράφω για τη σπουδαία ποιήτριά μας, Μελισσάνθη, ένιωσα την ανάγκη να συμπεριλάβω στον τίτλο την εύστοχη επισήμανση του Γιώργου Σαραντάρη που δημοσιεύτηκε σε άρθρο του στην Καθημερινή στις 24-4-1939 και της δωρίζει ακόμη και την αγάπη του ουρανού. Δικαιούται ο ποιητής με τον σφοδρό έρωτά του για εκείνη να έχει τον πρώτο λόγο. Επίσης δικαιούνται και άλλοι λησμονημένοι ποιητές που κινήθηκαν στον χώρο του υπαρξισμού να γίνουν γνωστοί και να ακουστεί η φωνή τους που συνυπήρξε με την πολλαπλώς σημαίνουσα γενιά του 30 ,κρατώντας όμως ο καθένας την ιδιαιτερότητά του , το θρησκευόμενο ή μεταφυσικό βάθος, τη φιλοσοφική έφεση , αλλά και τη νεωτερικότητά τους (Γ.Βαφόπουλος, Γ.Θέμελης, Ζ.Καρέλλη, Τ.Παπατσώνης, Γ.Σαραντάρης, Μελισσάνθη κ.ά)
Η Ήβη Κούγια-Σκανδαλάκη που επέλεξε ως λογοτεχνικό ψευδώνυμο το όνομα Μελισσάνθη γεννήθηκε στην Αθήνα το 1907 και απεβίωσε στην ίδια πόλη το 1990.Εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1930 εκδίδοντας την πρώτη ποιητική της συλλογή Φωνές εντόμου και αμέσως μετά, τη δεύτερη συλλογή της Προφητείες που έκανε ιδιαίτερη αίσθηση. Σε συνέντευξή της στην Ελευθεροτυπία το 1976 η Μελισσάνθη εξηγεί γιατί στράφηκε στην ποίηση: ’’Οι ερεθισμοί οι δικοί μου ξεκίνησαν από προβλήματα υπαρξιακά, από την οδυνηρή επαφή μου με τον κόσμο και όπως μου άρεσε η ποίηση , βρήκαν διέξοδο σ’ αυτήν. Οι συγκρούσεις με το περιβάλλον πρώτα-πρώτα. Ένας νέος άνθρωπος σ’ έναν κόσμο φτιαγμένο από τους άλλους, που του είναι αδύνατο να τον παραδεχτεί. Αρχίζει τότε μια πάλη ….’’
Η Μελισσάνθη δέχτηκε εξαρχής ενθουσιώδεις κριτικές.Ο Μιλτιάδης Μαλακάσης καυχιόταν ότι αυτός πρωτοπαρουσίασε αυτό το ‘’ποιητικό φαινόμενο’’ που ‘’αγγίζει το θαύμα.’’
Η νεαρή ποιήτρια με την λεπταίσθητη ομορφιά της , αλλά και την κοριτσίστικη ευγένειά της ενθουσιάζει το λογοτεχνικό περιβάλλον της Αθήνας ,συνδέεται με δεσμούς φιλίας με τους ομότεχνούς της, στέκεται με περισσή ευαισθησία και στους πιο ευάλωτους. Χορεύει με τον ποιητή Φιλύρα* σε μια από τις εξόδους του από την ψυχιατρική κλινική που νοσηλευόταν κι ενώ εκείνος παραληρεί σε μια ψυχωτική έξαρση μεγαλομανίας, η Μελισσάνθη συνεχίζει τον χορό μαζί του κλαίγοντας για την κατάσταση της υγείας του. Πράξεις Ελλήνων Ποιητών σε εποχές ταραγμένες για την ιστορία μας και ολέθριες για κάποιες ευαίσθητες καλλιτεχνικές ιδιοσυγκρασίες. Όμως ενώ η γενιά του 30 ευτυχώς μεστώνει εύχυμους καρπούς, η Μελισσάνθη ‘’αναζητώντας την πνευματική γεύση αυτού του κόσμου καταφέρνει –όπως είπε ο κριτικός λογοτεχνίας Μάρκος Αυγέρης-να ενώσει τα εγγύς με τα άπω.’’
’’ Από το ποίημά της ‘’Πιστεύω’’ παραθέτω το απόσπασμα: ‘’…Η Αγάπη κρατάει όλα τα χαμόγελα και όλα τα δάκρυα/Μπορώ να χαμογελώ και να κλαίω όλα τα δάκρυα/γιατί η Αγάπη είναι η χαρούμενη θλίψη!/Η Αγάπη δίνει τον άρτο και τον οίνο/εγγύηση για την αιωνιότητα/Μπορώ να μεταλάβω τον άρτο και τον οίνο/εγγύηση για την αιωνιότητα/Γιατί η Αγάπη είναι ο Μυστικός Δείπνος!/Κι η μεγάλη υπόσχεση!/Η Αγάπη έπλασε τον άνθρωπο/η Αγάπη εδώρησε το φως/Πιστεύω στον άνθρωπο’’
Η ποιήτρια δίδασκε τη γαλλική γλώσσα αφού είχε αποφοιτήσει από το Γαλλικό Ινστιτούτο με δάσκαλο τον Οκτάβιο Μερλιέ* που την ενθάρρυνε να ασχοληθεί με την ποίηση. Επίσης εγνώριζε αγγλικά, γερμανικά, μουσική και μελέτησε φιλοσοφία. Εργάστηκε και ως δημοσιογράφος παρουσιάζοντας λογοτεχνικό πρόγραμμα στο ΕΙΡ από το 1945 έως το 1955.Ποιήματά της έχουν μεταφραστεί σε Γαλλία, Γερμανία, Καναδά, Ιταλία, ΗΠΑ, Μεξικό, Ρουμανία, Πολωνία, Γιουγκοσλαβία ,Βουλγαρία και έχουν συμπεριληφθεί σε 26 ξένες ανθολογίες. Τιμήθηκε με το Β και Α Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1966 και 1976) και με το Βραβείο του Ιδρύματος Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών(1976). Η εργογραφία της είναι εκτεταμένη με ικανό αριθμό ποιητικών συλλογών, μεταφράσεις, δοκίμια και παιδική λογοτεχνία.
Στη λογοτεχνική της πορεία ανανέωνε τη φόρμα και τη θεματική του στίχου της .Με εξαίρετο τρόπο υπηρετούσε όλα τα είδη και μάλιστα αξιοποίησε επιρροές από το δημοτικό τραγούδι όπως στη συλλογή της ‘’Το Φράγμα της Σιωπής’’. Σε προγενέστερα ποιήματά της -όταν υπηρετεί ακόμη την παραδοσιακή στιχουργική με την ομοιοκαταληξία- υπάρχουν σαφείς επιρροές από την Επτανησιακή Σχολή και συγγενεύουν με τον ρυθμό και το ύφος του Βαλαωρίτη. Μερικές στροφές από το ποίημά της ‘’Ηρωική Φυγή’’: ‘’Ξοπίσω μου δαιμονικό φυσομανούσε, του Άδη, /πύρινο ανασασμό/κι έτρεχα, σ’ άφεγγες νυχτιές, μες στο βαθύ σκοτάδι/μ΄ έν’ άγριο καλπασμό./Και τον μαντύα τον ταπεινό ξεδίπλωνα του επαίτη/σ’ ηρωική φυγή/κι έσερνα ατίθασα λυτή της κόμης μου τη χαίτη/και σάρωνα τη γη./Του ανέμου το καμτσίκωμα που αφάνιζε τα δάση/με λύγαε, καλαμιά/και στέγνωνε στα χείλια μου, τη φούχτα μου , άδειο τάσι/στην άνυδρη ερημιά./…Στο πέρασμά μου σφύριζε της έχθρητας το φίδι/μες στα ξερά κλαδιά, μα στης φυγής μου η αστραπή περνούσε όπως λεπίδι, της νύχτας την καρδιά.’’
Το 1932 παντρεύτηκε τον Ιωάννη Σκανδαλάκη, δικηγόρο, πολιτικό (βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος) και συγγραφέα φιλοσοφικών δοκιμίων. Μάλιστα λέγεται πως η γυναίκα με τα μαύρα στην περίφημη Σονάτα του Σεληνόφωτος του Γιάννη Ρίτσου είναι η φιγούρα της Μελισσάνθης. Όταν απεβίωσε ό Ιωάννης Σκανδαλάκης την επισκέφθηκαν κάποιοι λογοτέχνες-ανάμεσά τους και η Ζωή Καρέλλη- κι ύστερα μετέφεραν την εικόνα στον Γιάννη Ρίτσο: η Μελισσάνθη πενθούσα κι έξω ένα φεγγάρι που επέβαλε τους όρους του, η αρχή της έμπνευσης για τον ποιητή.
Δεν αγνοώ και την άλλη εκδοχή, δηλαδή πως ίσως η γυναίκα με τα μαύρα που ενέπνευσε τον ποιητή για την σονάτα ήταν η Ζωή Καρέλλη, η άλλη σπουδαία ποιήτρια. Πράξεις Ποιητών και το γεγονός που έχει εντέλει αξία είναι πως το 1956 που ο Γιάννης Ρίτσος γράφει τη Σονάτα του Σεληνόφωτος –μακρά σύνθεση που σηματοδοτεί μια νέα εποχή-εμπνέεται ακόμη γόνιμα από εκπροσώπους της λεγόμενης ελληνικής υπαρξιακής ποίησης που ζουν τις δικές τους Πράξεις Ποιητών μέσα στις λογοτεχνικές συντροφιές τους.
Η Μελισσάνθη με μια μεταφυσική αίσθηση δίνει τον κοσμικό ρόλο των ποιητών στο ποίημά της ‘’Ας’’: ‘’Σε τούτο το μεταξύ/ας παίζουμε με τις λέξεις,/ας παίζουμε της ομιλίας το θείο παιχνίδι/ανύποπτοι ποιητές/που κλέψανε το μυστικό/να βλέπουνε και ν’ ακούνε, /ν’ αγγίζουνε και να γνωρίζουνε τα πράγματα,/την εικόνα του Κόσμου ξαναπλάθοντας/μ’ αστραφτερές λέξεις ας παίζουμε/ καθώς παιδιά μ’ αθώα χοχλάδια/που ξεβράστηκαν στ’ ακροθαλάσσι/ μόλις αγγίζοντας τη μυστική φωτιά/ μόλις μαντεύοντας/τον κρύφιο κεραυνό,/με χώμα ας σκεπάζουμε και στάχτη/ τη φλόγα που οι θνητοί ν’ αγγίσουν δεν τολμούν/δέσμιοι στο θάνατο/ας ξανοίγουμε τις χάρτινες βαρκούλες μας /μες στον αστραποβόλο ωκεανό…’’.
Εκτός από τη θρησκευτική ενδοσκόπηση που σφραγίζει την ποιητική της τέχνη, αρέσκεται όπως και άλλοι ποιητές της γενιάς της να διαλέγεται με αρχέτυπα μύθων. Εκεί είναι δύσβατη η ερμηνεία της. Θωρακισμένη με φιλοσοφική παιδεία, αλλά και την έφεση σε θρησκειολογικές αναζητήσεις γίνεται αμφίσημα σοφή και γοητευτική, με το διφορούμενο των δελφικών χρησμών όπως στο ποίημα ‘’Νάρκισσος’’ :’’Σαν είδε την ανάστροφή του εικόνα/μέσα σε κύκλο κλειστό βλέμμα ακίνητο,/παγωμένο στο θάνατο δοσμένο,/πρόσωπο παραμορφωμένο, φαγωμένο από τη σήψη/Τον λύγισε τόσο βαθιά η απελπισία/που πνίγηκε μες στο νερό/Σαν φάνηκε το απελπισμένο πρόσωπό του/στο θάνατο ήτανε πράγματι ωραίο αλλιώτικα ζωντανό./Γιατί όπως στα όνειρα και στους μύθους/όλα μπορεί να κρύβουν μια διπλή σημασία-κι ο θάνατος να σημαίνει ζωή-Μες στην ψυχή μας, όπως και στην ψυχή του κόσμου/όλα καθρεφτίζονται ανάστροφα καθώς το δέντρο στο ποτάμι’’
Πράξεις Ποιητών και πώς να μην μιλήσουμε για την εκλεκτική πνευματική σχέση που συνέδεε την Μελισσάνθη με τον Σαραντάρη; Όπως προκύπτει από την διασωθείσα περίφημη αλληλογραφία τους από την πλευρά του Γιώργου Σαραντάρη ήταν ένας ισχυρός έρωτας που έκαιγε μέσα του μέχρι τις τελευταίες στιγμές της ζωής του. Από την πλευρά της ποιήτριας ήταν μια φιλία κι ένας άπειρος σεβασμός στο πρόσωπό του. Όταν ο Σαραντάρης προσβλήθηκε από τυφοειδή πυρετό και διακομίσθηκε από το Αλβανικό μέτωπο στην Αθήνα, η Μελισσάνθη στάθηκε στο πλευρό του μέχρι τέλους . Η φιλία τους ,αλλά και η ανθρωπιά δικαιώθηκαν.
Πράξεις Ελλήνων Ποιητών που με τα ιδανικά τους έχουν ακόμη τη δύναμη να εμπνέουν νέους καλλιτέχνες κι αναφέρομαι στη «Μουσική Αλληλογραφία: Σαραντάρης- Μελισσάνθη», μια συναυλία μελοποιημένης ποίησης που πρόσφατα παρουσιάστηκε από το Ελληνικό Σχέδιο στη Μικρή Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση. Οι συνθέτες Νεφέλη Λιούτα και Κώστας Μάκρας έδωσαν ζωή στην ιδιαίτερη συνομιλία των δυο ποιητών μέσα από έναν κύκλο μελοποιημένων ποιημάτων εμπνευσμένων από τον πυρήνα της ποιητικής τους.
Η Μελισσάνθη ας ταξιδεύει γαλήνια στην πέρα των αισθήσεων χώρα των ποιητών. Η μεταφυσική αγωνία της είχε αγαθή ευόδωση όπως και εκείνη είχε πάντα μιαν ευγενή προαίρεση. Οι Πράξεις της ποιήτριας πήραν το επιθυμητό σχήμα στο άπειρο: Η τέχνη της ακόμη είναι ζωντανή κι αγαπιέται από τους νέους.
’’Σ΄ άγνωστους ουρανούς οδεύουμε τυφλοί/Κάθε μας πράξη ανθρώπινη πώς ν΄ακτινοβολεί στο άπειρο; Τί προέκταση να παίρνει και τί σχήμα, πέφτοντας ο ίσκιος μας πέρα από το μνήμα;’’ :’’ποίημα Φλεγόμενη βάτος’’
Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
*Ρώμος Φιλύρας: Έλληνας ποιητής(1888-1942).Παρέμεινε έγκλειστος στο Δρομοκαΐτειο Θεραπευτήριο μια εικοσαετία μέχρι τον θάνατό του. Δεν σταμάτησε να γράφει ποιήματα σε χαρτιά του ψυχιατρείου που τα χάριζε στους επισκέπτες.
*Οκτάβιος Μερλιέ: (1897-1976) Γάλλος φιλόλογος, διανοούμενος, διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου στην Αθήνα, με εξαίρετη φιλελληνική δράση.
Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει το έργο και τη ζωή δημιουργών, λιγότερο γνωστών στην ευρύτερη κοινή γνώμη.
