Αναµφίβολα, είναι πολύ δύσκολο να βάλεις σε λέξεις, την ασύλληπτα περίπλοκη πραγµατικότητα, που ζούµε σήµερα.
∆υσκολευόµαστε πράγµατι, να συλλάβουµε, τον νέο χάρτη του κόσµου, που είναι συγχρόνως και ένας χάρτης του ευρωπαϊκού µέλλοντος, σε µία καταναγκαστική πορεία προς την επιβίωση. Έναν Χάρτη, που εγκαθιδρύει, νέες σχέσεις συµµαχίας και αντιπαλότητας, µετά την υιοθέτηση µιας νέας και κορυφαίας σηµασίας αµερικανικής γεωστρατηγικής.
Η Ευρώπη, παρακολουθεί αµήχανη, τον µεταπολεµικό εγγυητή της γεωπολιτικής στρατηγικής της ∆ύσης και του ελεύθερου διεθνούς εµπορίου, να εγκαταλείπει µε αξεπέραστο κυνισµό και κυνική ιδιοτέλεια τον ρόλο του. Εγκαινιάζει, µια βαθιά αλλαγή, στην πολυετή εξέλιξη της «ιδέας» της ∆ύσης, απειλώντας το σύστηµα αξιών και τους θεσµούς της ∆υτικής ισχύος, που πάνω τους θεµελιώθηκαν κοινά συµφέροντα και αρχές, από το πνεύµα που επικράτησε, µετά τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο.
Αυτή η µετάλλαξη, υποδηλώνει συνάµα, µια δίχως προηγούµενο ειρωνική αδιαφορία για τη ∆υτική πνευµατική ενότητα, φορέα του ευρωπαϊκού πνεύµατος, κληρονόµου της κλασσικής Ελλάδας. Το ευρωπαϊκό πνεύµα, εξίσου αρχαίο, όσο και οι Προσωκρατικοί, είναι αυτό, από το οποίο προκύπτει η υπεροχή, αρχικά της ευρωπαϊκής και κατόπιν της αµερικανικής επιστήµης και τεχνολογίας, έναντι όλων των άλλων πολιτισµών.
Εποµένως, στο σηµείο αυτό το ερώτηµα είναι: τι θα ήταν η Αµερική δίχως την Ευρώπη; Τι χρωστάνε οι ΗΠΑ στην Ευρώπη; Υπάρχουν άφθονα υπέροχα στοιχεία που οδηγούν αυτόν τον υπαινιγµό σε εµφανή κορύφωση. Αρκεί να θυµηθούµε, τα υπερατλαντικά παιδιά της Ευρώπης, που µετέφεραν µαζί τους στις ΗΠΑ, την ευρωπαϊκή παιδεία, µε τις µεγάλες ανθρωπιστικές ιδέες που συνοψίζουν την ουσία της ανθρωπιστικής παιδείας και του ευρωπαϊκού ανθρωπισµού. Είναι κοινότοπο, να µνηµονεύσουµε ότι, χωρίς το ευρωπαϊκό πνεύµα, χωρίς την οντολογική κληρονοµιά από την Ευρώπη, η ∆ύση, όσο ιδιοφυής κατασκευή και αν ήταν, θα ήταν πάντα ελαττωµατική. Η αλησµόνητη δήλωση του Τόµας Μαν φτάνοντας στη Ν. Υόρκη «Όπου είµαι εγώ, είναι και η γερµανική παιδεία», υπονοώντας ασφαλώς την ευρωπαϊκή παιδεία, υποδηλώνει συνάµα και τη βαθειά του ευθύνη, να διαφυλάξει την ταυτότητα του ευρωπαϊκού πνεύµατος και την αναπαλλοτρίωτη κληρονοµιά της κλασσικής Ελλάδας. Από όλα τα παραπάνω, γίνεται καταφανές, ότι το αµερικανό πνεύµα είναι συντυχιακό και εάν απωλέσει το ευρωπαϊκό πνεύµα, δε θα αποµείνει τίποτε από την Αµερική, παρά µόνο µία οντότητα, χωρίς παιδεία, χωρίς ψυχή, µία οντότητα, καθαρά γεωγραφική και οικονοµική.
Τι έπεται; το επόµενο ερώτηµα είναι: ποιος είναι ο ορισµός της ∆ύσης; Τι συνιστά τη ∆ύση και πόσο κοντά στο τέλος της βρίσκεται; Η ∆ύση, εκτός από τον γεωγραφικό ορισµό, συνιστά προδήλως µια γεωπολιτική οντότητα, που καθορίζεται από τη συµµαχία ΗΠΑ – Ευρώπης · µια µεταπολεµική υπαγόρευση για τη διαφύλαξη όχι µόνο της ασφάλειας, αλλά και της ιδεολογίας και των κοινών αξιών. Υποδηλώνει µία οντότητα, που ενσαρκώνεται, στην ενότητα µιας πνευµατικής ζωής και δηµιουργικής δραστηριότητας. Στο πλαίσιο που ο Βαλερύ αναγνώρισε τη «θνητότητα των πολιτισµών», η αίσθηση ενός περισσότερο ή λιγότερο τραγικού τέλους, είναι παρούσα.
Με το τέλος της «∆ύσης» που αποτελεί ξεκάθαρα ένα ενδεχόµενο, αφού ο κόσµος φαίνεται να έχει γίνει πια λιγότερο ∆υτικός, την κυριαρχία του λαϊκισµού, της ακροδεξιάς και κυρίως του αυταρχισµού, ένα µεγάλο όνειρο χάνεται. Το όνειρο όπως το διακήρυξε ο αµερικανός διανοητής Φράνσις Φουκουγιάµα, για το τέλος της ιστορίας, πιστεύοντας ότι είναι καθολικώς αποδεκτή η ορθότητα της φιλελεύθερης δηµοκρατίας και ως τελική µορφή της ανθρώπινης διακυβέρνησης, συνιστά το τέλος της ιστορίας.
Σήµερα ωστόσο, µετά τη σαρωτική πληµµυρίδα της αµερικανικής µετάλλαξης και της απειλητικής µετάδοσης της ακροδεξιάς και του αυταρχισµού, η φιλελεύθερη δηµοκρατία µαζί µε την Ευρώπη, µοιάζει να είναι κουρασµένη από την ιστορία και παρότι η σκέψη αυτή µοιάζει να είναι ανατριχιαστική, µοιάζει και πειστική και καµιά πολιτική ορθότητα δεν µπορεί να την αποτρέψει. Η Ευρώπη βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση · ζει τη µεγάλη µοναξιά. Ο πολιτισµός της, η διανοητική της πρωτοκαθεδρία, αποδείχθηκε ανήµπορη µπροστά στον πρωτογονισµό του αµερικανικού µπρουταλισµού, που εν είδει πρόκλησης, απευθύνεται στην Ευρώπη περίπου σαν σε ξεκαθάρισµα λογαριασµών.
Ωστόσο, ποιο το νόηµα αυτής της αµερικανικής επανεξέτασης της ευρωατλαντικής σχέσης και συµµαχικής προδοσίας, που άξαφνα η Ευρώπη εγκαταλείπεται από την Σπάρτη; Στο πλαίσιο των ιστορικών αναλογιών, η σηµερινή Ευρώπη, θυµίζει την αρχαία Πελοποννησιακή Συµµαχία, που αποτελούσε µία συνθήκη ανάµεσα σε πόλεις, χωρίς να υπάγονται σε µία «αρχή», όπως ήταν η αθηναϊκή αρχή, προτάσσοντας σε κρίσιµες στιγµές, η καθεµία, τα δικά της συµφέροντα. Η Πελοποννησιακή Συµµαχία, στηριζόταν στη δύναµη της Σπάρτης [Θουκυδίδης Β βιβλίο της ιστορίας του]. Οι ΗΠΑ, ανέλαβαν τον ρόλο της Σπάρτης στη µεταπολεµική εποχή και στη διάρκεια του ψυχρού πολέµου. Το νόηµα για το ζήτηµα αυτό, ίσως να είναι βαθύτερο και να συνδέεται µε την ιδεολογία της Βόρειας Αµερικής, που αποκηρύσσει τον εγκλωβισµό στο παρελθόν και υιοθετεί µία ιδεολογία της µελλοντικότητας, αδιαφορώντας για την ανατροπή της σταθερότητας της γεωπολιτικής σκακιέρας, όπως έχει στηθεί. Η λέξη της αµερικανικής αναδιαµόρφωσης, είναι το «MAGA», ένα απροσδόκητο και αλλοπρόσαλλο άλµα, στο οποίο σκιαγραφείται ένα εθνικιστικό παραλήρηµα. Είναι µια ορµητική δύναµη, που ο ∆άντης θα την καθόριζε σχεδόν, σαν να κινείται από µόνη της. Ωστόσο, η αλλαγή της αµερικανικής γεωστρατηγικής, δε θα έπρεπε να αιφνιδιάσει την Ευρώπη. Ήδη, από το 1997 ο αµερικανός διανοούµενος Μπρεζίνσκι, στο βιβλίο του «Η Μεγάλη Σκακιέρα», προτείνει µια νέα αµερικανική γεωστρατηγική, µε κύριο στόχο τη φιλική προσέγγιση της µέχρι σήµερα ψυχροπολεµικής αντιπάλου των ΗΠΑ, της Ρωσίας και την ανάδειξη της Κίνας, ως της πιο σηµαντικής αντιπάλου και του µεγαλύτερου απειλητικού πόλου, για την αµερικανική ασφάλεια και την παγκόσµια υπεροχή της.
Αλλά, η Αµερική, είναι για την Ευρώπη «η αναγκαία άλλη» (η φράση δανεισµένη από ένα διάλογο της Καβαρέρο µε τη Χάνα Άρεντ) µε µια έννοια αµοιβαίας αναγκαίας ετερότητας, περιγράφοντας το αίσθηµα απώλειας και ανάλωσης της Ευρώπης, µέχρι να βρει την «κανονική ‘ζωντανή ζωή’», όπως την αποκαλούσε ο Ντοστογιέφσκι.
Σε αυτό το σηµείο προβάλλει παραφρασµένο το Καντιανό ερώτηµα: τι επιτρέπεται να ελπίζει σήµερα η Ευρώπη, µπροστά στην πολιτική αµερικανική τρέλα, όπως αυτό που ο Πλάτων ονόµαζε µανίαν; Ή µήπως υπάρχουν ακόµη δρόµοι της ελπίδας, που αξίζει τον κόπο να εξερευνηθούν; Οι παράµετροι, που υπεισέρχονται στα ερωτήµατα αυτά, είναι τέτοιας πολυπλοκότητας, που σχεδόν υπερβαίνουν τη δυνατότητα µιας υπεύθυνης ανάλυσης. Η προορατικότητα, είναι σχεδόν µηδαµινή.
Αλλά, παρότι, το φάντασµα της ιστορικής παρακµής, πλανιέται πάνω από την Ευρώπη και αναδεικνύει την κυριαρχία του φόβου, ότι η ώρα της Ευρώπης πέρασε, όπως µας λέει ο σηµαντικός στοχαστής Τζωρτζ Στάινερ, παρά ταύτα, είναι απελπιστικά επείγον, η Ευρώπη, να µεταβεί στην περίοδο της ουσιαστικής πολιτικής της ολοκλήρωσης και της γεωπολιτικής της χειραφέτησης. Ένα ιστορικό γεωπολιτικό γεγονός, όπως αυτό της αυτονοµίας της Ευρωπαϊκής άµυνας και ασφάλειας, που θα στηρίζεται µόνο σε ευρωπαϊκή πυρηνική αποτροπή, προσφέρεται στην Ευρώπη σήµερα, ως ιστορική ευκαιρία. Είναι, η αναγκαία συνθήκη, για την άσκηση ενιαίας ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής και αντιµετώπισης του χειρότερου εφιάλτη, που βρίσκεται σε εξέλιξη.
Ίσως, εν τέλει, η Ευρώπη, του Βολταίρου και του Ιµµάνουελ Καντ, µπορεί να λειτουργήσει ξανά σαν οδηγός µας, για εκείνη την αγωνία µας, για το περίφηµο δειλινό του Χέγκελ, που έριχνε τη σκιά του στην ιδέα και την ουσία της Ευρώπης, ακόµη και τις ώρες του µεσηµεριού.
*Η Αικατερίνη Μπέζα
– Τσουρουπάκη
είναι τ. συµβολαιογράφος
