Mέρες πολέμου στα Χανιά του ’40

1 από 6

Για αυτούς ο πόλεμος δεν ήταν… εικόνα στις ειδήσεις αλλά καθημερινότητα που σημάδεψε γενιές και γενιές ανθρώπων. Αυτές τις στιγμές, τις πρώτες μετά την κήρυξη του πολέμου καλούμε να θυμηθούν έτσι όπως τις έζησαν, άνθρωποι της εποχής στην πόλη αλλά και στα χωριά.
Παράλληλα προσπαθούμε να μπούμε στο κλίμα που επικράτησε στα Χανιά τις ημέρες μετά την 28η Οκτωβρίου μέσα από τον θησαυρό των δημοσιευμάτων του τοπικού Tύπου.

ΜΝΗΜΕΣ ΕΝΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΥ: «Eνας παράξενος ενθουσιασμός»
“Eδώ ραδιοφωνικός σταθμός Αθηνών. Μεταδίδουμε το πρώτο ανακοινωθέν του Ελληνικού Γενικού Στρατηγείου. Αι ιταλικές στρατιωτικές δυνάμεις προσβάλλουν από της 5ης και 30 πρωϊνής της σήμερον, τα ημέτερα τμήματα προκαλύψεως της ελληνοαλβανικής μεθορίου. Αι ημέτεραι δυνάμεις αμείνονται του πατρίου εδάφους». Την αναγγελία αυτή από το ραδιόφωνο της εποχής το πρωϊνό της 28ης Οκτωβρίου άκουσαν όπως και χιλιάδες Ελληνες, ο συνταξιούχος δάσκαλος Βασίλειος Ιγγλεζάκης, ο οποίος μίλησε στις “διαδρομές” για το πώς έζησε τις πρώτες στιγμές της κήρυξης του Ελληνοϊταλικού πολέμου.

ΓΙΟΡΤΗ
«Από την επόμενη κιόλας ημέρα που οι Ιταλοί βυθίσανε το καταδρομικό Ελλη στο λιμάνι της Τήνου, υπήρχε μια διάχυτη ανησυχία στον κόσμο ότι σύντομα θα μπαίναμε σε πόλεμο, όπως και έγινε. Το 1940 βρισκόμουν στο Ηράκλειο στο πρώτο έτος της παιδαγωγικής Ακαδημίας. Την νύκτα της 27ης Οκτωβρίου μαζί με τον συμφοιτητή μου Δημήτρη Σμυρλάκη διαβάζαμε από το απόγευμα στο δωμάτιό μας μέχρι στις 12μ.μ. Κάποια στιγμή του λέω ότι «κουράστηκα θα πάω για ύπνο, αλλά μην ξεχνάς ότι αύριο έχουμε πόλεμο», αφού είχα μια έντονη διαίσθηση ότι κάτι θα γινόταν και τελικά αυτή βγήκε αληθινή. Το ξημέρωμα λοιπόν της 28ης Οκτωβρίου, σηκωθήκαμε από τα κρεβάτια μας από τον εκκωφαντικό ήχο των σειρήνων και εκατοντάδες φωνές. Τρέχουμε και ανοίγουμε το παράθυρο και βλέπουμε τον δρόμο να έχει πλημμυρίσει από κόσμο, που φώναζε με ένα παράξενο όντως ενθουσιασμό “Ζήτω ο πόλεμος” ενώ ακουγόταν και το “Μουσολίνι θα σε εκδικηθούμε” γιατί κανείς δεν είχε ξεχάσει τη βύθιση της Ελλης. Κατεβαίνοντας στο κέντρο μέσα σε μισή ώρα, κάθε γωνιά της πόλης του Ηρακλείου είχε κατακλυστεί από ανθρώπους κάθε ηλικίας. Ο πολύς τώρα κόσμος συγκεντρώθηκε στην πλατεία Ελευθερίας. Ζητωκραυγές, συνθήματα, χοροί, ριζίτικα τραγούδια και πολεμικά άσματα, κάτω από τον συνεχή και αδιάκοπο ήχο από τις καμπάνες όλων των εκκλησιών, ενώ οι γυναίκες έδιναν ευχές, στους άνδρες όπως “να πάτε στο καλό”, “θα προσευχόμαστε για εσάς”, αν και δεν είχε ακουστεί κάτι για επιστράτευση, αλλά ήταν ξεκάθαρο ότι βρισκόμαστε σε πόλεμο.
Αναρωτιέμαι και λέω γιατί εκείνες τις στιγμές δεν υπήρξε ένας ποιητής να περιγράψει το πάθος του κόσμου, ένας πεζογράφος να καταγράψει τον παλμό του πλήθους και ένας ζωγράφος να δώσει χρώμα σε αυτό που συνέβαινε».

Η ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ
«Το μεσημέρι της ίδιας ημέρας, πηγαίνω στην Ακαδημία όπου μας ανακοινώνει ο διεθυντής και ο υποδιεθυντής ότι η Παιδαγωγική Σχολή θα κλείσει αφού έχουμε πόλεμο. Επιστρέφω στο χωριό (σ.σ. Ζυμπραγού) όπου επικρατούσε ο ίδιος ενθουσιασμός. Μετά από δύο ημέρες ξεκίνησε η επιστράτευση και μου ανέθεσαν την καταμέτρηση των ανδρών του χωριού. Στο μέτωπο θα πήγαιναν όσοι ήταν γεννημένοι το 1919 και το 1920, δηλαδή από την ηλικία των είκοσι ετών και πάνω. Από το χωριό για την Αλβανία έφυγαν 32 άτομα, αλλά και 12 νεαρά και γερά άλογα και μουλάρια, μιας και αυτά είχαν επιστρατευθεί. Οι συγκρούσεις στα βουνά της Αλβανίας είχαν ξεκινήσει, στα χωριά οι κάτοικοι ακολουθούσαν τους δικούς τους καθημερινούς ρυθμούς. Τα νέα από το μέτωπο τα πληροφορούμαστε από το ραδιόφωνο, τις εφημερίδες, αλλά και από τα γράμματα που έστελναν οι φαντάροι μας».
«Το πρώτο θύμα του πολέμου, ήταν ένας έφεδρος ανθυπολοχαγός από το χωριό Καρρές, μοναχοπαίδι και ορφανός από πατέρα. Στη κηδεία του επικράτησε το αδιαχώρητο. Κόσμος μαζεύτηκε απ’ όλα τα γύρω χωριά: Κολυμπάρι, Σπηλιά, Δρακώνα, Επισκοπή, Γλώσσα, Μοθιανά, Σκαφιώτο, Δελιανά, Ζυμπραγού, Κακόπετρο, Φωτακάδο, για να τιμήσουμε τον ήρωα που “Επεσε υπέρ πατρίδος”.
Επίσης στα μέσα του Γενάρη από κρυοπαγήματα στα πόδια νοσηλεύτηκαν στο νοσοκομείο δύο χωριανοί μου, ο Στρατής Καραβαράκης και ο Μανώλης Σαριδάκης, του οποίου δυστυχώς του έκοψαν το πόδι».

ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ: «Αέρα Μανώλη!»
Tο ξέσπασμα του πολέμου βρίσκει τον πρώην δήμαρχο Βάμου Γιάννη Χατζηδάκη 11χρονο μαθητή του προγυμνασίου στον γενέθλιο τόπο του τον Βάμο Αποκορώνου. Την κήρυξη του πολέμου δεν την έμαθε, όπως υπογραμμίζει, από τον Τύπο της εποχής (που ερχόταν -αν ερχόταν- πολύ καθυστερημένα στην απομακρυσμένη επαρχία) αλλά από κάποια ιταλικά πολεμικά αεροπλάνα που κατευθύνθηκαν προς τα Χανιά για να βομβαρδίσουν!

«Ημουν 11 χρονών και μαθητής του Γυμνασίου Βάμου, μάλλον πιο σωστά του προγυμνασίου Βάμου, γιατί τότε με νόμο του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, τα πράγματα στην Παιδεία είχαν αλλάξει, όπως συμβαίνει και στις μέρες μας, σήμερα, στον βωμό των σχολικών μεταρρυθμίσεων. Τότε υπουργός Παιδείας ήταν ο δικτάτορας Μεταξάς, με υφυπουργό τον Σπέντζα, αν θυμάμαι καλά, κάτι σαν τον σημερινό κ. Φίλη. Τότε μπορούσες να είσαι γυμνασιόπαιδο μετά την Δ’ τάξη του Δημοτικού Σχολείου και το Γυμνάσιο μέτραγε οκτώ τάξεις», σημειώνει ο κ. Γιάννης και συνεχίζει: «Ηταν, λοιπόν, Δευτέρα, ένα συννεφιασμένο πρωί, περίπου σαν αρχή σχολικής χρονιάς, ιδιαίτερα εμείς τα φρέσκα μαθητούδια, πρωί – πρωί βρεθήκαμε στο τότε φρεσκοκατασκευασμένο (1938) “Γυμνάσιον εν ΒΑΜΩ” όπως γραφόταν στα χαρτιά. Τότε τηλεοράσεις, ραδιόφωνα και λοιπά, σχετικά μέσα άμεσης ενημέρωσης και διάδοσης, δεν υπήρχαν. Γράφω και ραδιόφωνα γιατί τα σχετικά λίγα που υπήρχαν, ήταν με “μπαταρία” μιας και ο ηλεκτρισμός ήταν προνόμιο των πόλεων, και λειτουργούσαν με κακή ακουστική, μιας και τα “τρανζίστορς” δεν είχαν κυκλοφορήσει και οι μπαταρίες ήθελαν υγρά, πράγμα που γινόταν στα Χανιά. Συνεπώς, από πού και πώς να γνωρίζαμε ότι με την Ιταλία είχαμε πόλεμο, τη Δευτέρα 8 η ώρα το πρωί;».

ΤΟ ΚΑΜΟΥΦΛΑΖ
Τα παιδιά άρχισαν να συγκεντρώνονται στο σχολείο όπου λίγη ώρα αργότερα θα πληροφορηθούν “επίσημα” για την κήρυξη του πολέμου: «Περιμέναμε, ως συνήθως, στην αυλή του Γυμνασίου τον γυμναστή, για την πρωινή προσευχή. Γυμναστής ήταν ο Πιτσουλάκης Μανώλης και κατά κόσμο “Πιτσουλομανώλης”. Με λίγη καθυστέρηση εμφανίζεται συνοδεύοντας δύο γαϊδάρους, φορτωμένους με σχοινιά, σάρακες, τσεκούρια κ.ά., μιας και ο πατέρας του ήταν σημαντικός “σωμαράς” της περιοχής, και διέθετε πολλά σχοινιά που τα πουλούσε για φορτώματα. Ξαφνιαστήκαμε, αλλά αμέσως μας έβγαλε απ’ το ξάφνιασμα, λέγοντάς μας πως η Ιταλία μας κήρυξε πόλεμο και γι’ αυτό πρέπει να “καμουφλάρουμε” το σχολείο για να μην φαίνεται το μέγεθός του και το εκλάβουν οι Ιταλοί για στρατιωτικό στόχο και το βομβαρδίσουν! Αμέσως επιδοθήκαμε στο έργο. Πεύκα και άλλα δέντρα υπήρχαν γύρω τριγύρω, πολλά από τα οποία κόβαμε κλαδιά μεγάλα και τα κρεμάγαμε με τα σχοινιά γύρω – γύρω στο Γυμνάσιο. Τότε τα καλώδια ήταν σχεδόν άγνωστα και ανύπαρκτα σε ιδιωτικά χέρια, επίσης απλώναμε και επάνω στην ταράτσα. Οταν κατά την άποψή μας κάναμε ό,τι έπρεπε, είχε φτάσει η ώρα κοντά μεσημέρι, έφυγαν όσοι μαθητές είχαν απομείνει, και στην ώρα απάνω γίνεται και η πρώτη αεροπορική επιδρομή με προορισμό τα Χανιά».

Η ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΕΠΙΔΡΟΜΗ
Τα αεροπλάνα που είδε στον ουρανό ο μικρός τότε Γιάννης ήταν ιταλικά και, όπως λέει, έρχονταν από τα Δωδεκάνησα (τότε ήταν υπό ιταλική κατοχή). «Ακούσαμε αρχικά τον θόρυβο από το σμήνος και μετά τα είδαμε μέσα από κάποια ξέφωτα μέσα από τα σύννεφα. Τα πολεμικά πλοία, που βρίσκονταν στη Σούδα, αγγλικά, άρχισαν με τα αντιαεροπορικά να χτυπούν το σμήνος των 5 βομβαρδιστικών σε μεγάλο ύψος. Με την έκρηξη των βλημάτων, άφηναν μια μαύρη κηλίδα, την οποία μέχρι να διαλυθεί και να καταλάβουμε περί τίνος επρόκειτο, την μετρούσαμε σαν αεροπλάνα και καταλαβαίνει κανείς πως ο πανικός μεγάλωνε με τόσο πλήθος… αεροπλάνων».
Πώς όμως υποδέχθηκαν τα νέα του πολέμου οι άνθρωποι του χωριού; «Από ό,τι θυμάμαι δεν υπήρξε φόβος. Ο πατέρας μου το μόνο που μας είχε πει, την πρώτη κιόλας ημέρα όταν γυρίσαμε από το σχολείο, ήταν όταν ακούμε αεροπλάνα να βγαίνουμε από το σπίτι και να καλυπτόμαστε όπου μπορούμε», σχολιάζει ο κ. Γιάννης και προσθέτει πως αμέσως άρχισαν να οργανώνονται προσπάθειες στήριξης των φαντάρων που έφευγαν για το μέτωπο. «Θυμάμαι ανέθεσαν σε μαθητές να έχουμε μια επαφή αλληλογραφίας με κάποιον φαντάρο και να του στέλνουμε ό,τι μπορούμε. Ετσι, είχα χρεωθεί κι εγώ έναν Βαμιανό, τον Μανώλη Γαρεδάκη συγκεκριμένα. Θυμάμαι λοιπόν πως τού έγραφα γράμμα και τού έλεγα “Αέρα Μανώλη!”».

Ο Χανιώτικος Τύπος και η 28η Οκτώβρη
Με ανακοινώσεις φορέων και ενημερωτικά κείμενα για το «σβήσιμο των φώτων» και την επιστράτευση αντιμετώπισε ο χανιώτικος Τύπος της εποχής την έναρξη του πολέμου. Στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης βρίσκουμε μια σειρά από δημοσιεύματα από την “Εθνική Φωνή” αλλά και τον “Εσπερινό Ταχυδρόμο”.
Ενδιαφέρον έχουν και τα δημοσιεύματα 1-2 μήνες πριν την έναρξη του πολέμου. Ο τορπιλισμός της Ελλης αποδίδεται σε άγνωστο υποβρύχιο, όπως επίσης και μία σειρά από βομβαρδισμούς από ιταλικά αεροπλάνα. Την ίδια ώρα στον χανιώτικο Τύπο υπάρχουν εκτενείς αναφορές στις επιτυχίες του γερμανικού στρατού, στα θετικά(!) της κατάκτησης της Πολωνίας και της Τσεχοσλοβακίας για τους ντόπιους πληθυσμούς αλλά και στις μαζικές συλλήψεις κομμουνιστών από τους Ναζί ανά την Ευρώπη. Η υποστήριξη είναι διακριτική, καθώς μπορεί ο Μεταξάς να ήταν ομοϊδεάτης του Χίτλερ και του Μουσολίνι, ωστόσο ο βασιλιάς ήταν αγγλόφιλος…

ΧΑΝΙΩΤΕΣ ΣΤΑ ΟΠΛΑ
Το πρώτο σχόλιο για την έναρξη του πολέμου έχει ημερομηνία Δευτέρα 28 Οκτωβρίου και δημοσιεύτηκε στο φύλο του “Εσπερινού Ταχυδρόμου” της 29ης Οκτωβρίου. Ο διευθυντής της εφημερίδας γράφει για «ενθουσιασμό του Κρητικού λαού επί τη αναγγελία της κηρύξεως του πολέμου» που όπως λέει είναι «ανώτερος πάσης περιγραφής».
Αλλού στην εφημερίδα διαβάζουμε ότι «η λειτουργία των σχολείων διεκόπη, συνέπεια των γεγονότων επ’ αορίστον», ενώ περιγράφονται οι περιοδείες των νέων στους δρόμους της πόλης των Χανίων που φωνάζοντας συνθήματα και τραγουδώντας, εμψύχωναν τον υπόλοιπο πληθυσμό.
Την ίδια ημέρα στον Τύπο δημοσιεύονται και οι πρώτες ανακοινώσεις επιστράτευσης. Από τη Γενική Διοίκηση Κρήτης (σ.σ. διορισμένη Περιφέρεια) και την 5η Μεραρχία Κρητών. Οι έφεδροι οπλίτες πεζικού, πυροβολικού όλων των όπλων καλούνται να παρουσιαστούν άμεσα στη Μεραρχία. Το ίδιο και όσοι έχουν υπηρετήσει στο παρελθόν σε σώματα ασφαλείας και πυροσβεστική. Ξεχωριστές οι ανακοινώσεις της “Ενωσης Εφέδρων Αξιωματικών Παλαιών Πολεμιστών” προς τους νέους πολεμιστές να συνδράμουν των προσπαθειών για την άμυνα αλλά και της “Επιτροπής για τη σύσταση Ιερού Λόχου Μαθητών” που καλεί τους μαθητές να καταταγούν στον «Ιερόν Λόχον των Μαθητών. Εγγραφές γίνονται κάθε μέρα στο Γυμνάσιο Αρρένων».

ΚΑΤΑΦΥΓΙΑ, ΣΒΗΣΙΜΟ ΦΩΤΩΝ ΚΑΙ ΡΑΔΙΟΦΩΝΟ
Στις ανακοινώσεις των τοπικών αρχών για την ενημέρωση του πληθυσμού ξεχωρίζουμε το τηλεγράφημα του υπουργού Κρήτης Σφακιανάκη προς τις Αστυνομικές αρχές και τους προέδρους των κοινοτήτων του Ν. Χανίων. «Απαγορεύομεν απολύτως άψιν (σ.σ. άναμα) φωτών οδών και πλατειών στοπ. Κάτοικοι διαταχθώσι συμμορφωθώσιν επιβαλλόμενα μέτρα πλήρους καλύψεως εσωτερικού φωτισμού οικιών καλύπτοντες υαλοπίνακας παραθύρων διά χάρτου σκοτεινού χρώματος, στοπ. Αναφέρατε λήψιν και εκτέλεσιν».
Σε άλλη ανακοίνωση της Χωροφυλακής Χανίων ενημερώνεται ο κόσμος πως «επειδή δεν υπάρχουν εν τη πόλει Χανίων καταφύγια επαρκή και κατάλληλα δια την χρησιμοποίησή των υπό του κοινού, προς αντιμετώπισης του κινδύνου εν περιπτώσει αεροπορικής επιδρομής, συνιστώμεν εις το κοινόν όπως καταφεύγει εις τα υπόγεια των πλησιεστέρων οικιών ή καταστημάτων διότι παρατηρήθη αλλαχού ότι πολλά ατυχήματα οφείλονται εις τα θραύσματα των ριπτόμενων βομβών και των οβίδων των αντιαεροπορικών τηλεβόλων».
Στην ίδια σελίδα διαβάζουμε ότι απαγορεύεται η κατοχή φωτοβολίδων αλλά και ονοματίζονται 9 σταθμοί πρώτων βοηθειών στην πόλη των Χανίων : «Διά την Περιφέρειαν των οδών Ποτιέ, Σαντριβανίου και πέριξ, εντός του ναού των Εισοδίων, διά την περιφέρειαν Σπλάντζιας και Αγοράς εντός της κλινικής Αντ. Μελισσά, διά την περιφέρειαν Ν. Καταστημάτων εντός κλινικής Κ. Γεωργιακάκη, διά την περιφέρειαν Δημ. Κήπου εντός κλινικής Ι. Παΐζη, διά την περιφέρειαν Αγ. Ιωάννη και Δικαστηρίων εντός της Ευαγγελικής Εκκλησίας, διά την περιφέρειαν Μπόλαρην εντός Δημ. Νοσοκομείου, διά την περιφέρειαν Χαλέπας εντός Ν. Αγ. Μαγδαληνής, διά την περιφέρειαν Ν. Χώρας εντός του Ν. Αγ. Κωνσταντίνου, διά την περιφέρειαν λιμένος εντός του δημαρχιακού καταστήματος».
Σε άλλη ανακοίνωσή της η χωροφυλακή τονίζει πως «απαγορεύεται η λήψις οιουδήποτε ξένου ραδιοφωνικού σταθμού πλην του ραδιοφωνικού σταθμού του Λονδίνου έστω και από ιδιώτες στις οικίες τους. Οι παραβάται θα παραπέμπονται στο στρατοδικείο».

Ο ΒΟΜΒΑΡΔΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΝΙΩΝ
Στο φύλλο του “Εσπερινού Ταχυδρόμου” της 2ας Νοεμβρίου διαβάζουμε για την πρώτη αεροπορική επιδρομή σε βάρος της πόλης των Χανίων. Ο βομβαρδισμός έγινε στις 2 το μεσημέρι, κράτησε μία ώρα από δύο σμήνη Ιταλικών αεροσκαφών. Το ρεπορτάζ δίνει πληροφορίες για 4 νεκρούς και 13 τραυματίες, ενώ συμπληρώνει ότι πιθανόν να υπάρχουν και άλλα θύματα. Οι ζημιές επικεντρώνονται κυρίως σε ιδιωτικά σπίτια καθώς δημόσια κτήρια, πέρα από το κτήριο της χωροφυλακής, σύμφωνα με την εφημερίδα από τον πρώτο βομβαρδισμό δεν επλήγησαν.
Στη συνέχεια γίνεται αναλυτική αναφορά των ζημιών σε κατοικίες και πού βρίσκονται αυτές, ενώ σημειώνεται ότι βόμβες έπεσαν και στην πλατεία της Σούδας «πλησίον του Αλευρόμυλου άνευ ζημιών».