Η «βία απ’ όπου κι αν προέρχεται», προαιώνιο συστατικό της ανθρώπινης φύσης και των ανθρώπινων κοινωνιών, μπορεί να αντιμετωπιστεί στο πλαίσιο ενός σωστού κράτους δικαίου ή και ως ζήτημα δημόσιας υγείας
«Πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς, καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους» μας λέει ο Ηράκλειτος. Δηλαδή, ο πόλεμος είναι πατέρας κι όλων βασιλιάς, άλλους τους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους, άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους. Ο Αισχύλος, στο έργο του «Προμηθεύς Δεσμώτης» βάζει το Κράτος και τη Βία, ως πιστούς υπηρέτες του Δία, να δέσουν τον Προμηθέα στα βράχια του μαρτυρίου επειδή ως αθάνατος πήρε το μέρος των θνητών χαρίζοντας τους τη φωτιά. Και ο Σοφοκλής στο έργο του «Αίας μαινόμενος» περιγράφει πως ο ήρωας αυτοκτονεί, φοβούμενος τη γελοιοποίηση, αφού πέρασε μια νύχτα μακελεύοντας ένα κοπάδι ζώα που τα πέρασε για τους συντρόφους του.
Τρεις εκδοχές της βίας όπως προκύπτουν από την κλασσική μας παράδοση. Τρεις εκδοχές που και σήμερα τις συναντούμε, συχνά με διαφορετική μορφή. Ο πόλεμος του Ηράκλειτου έχει πάρει στις μέρες μας και τη μορφή του ανταγωνισμού των επιχειρήσεων που όταν είναι αθέμιτος δημιουργεί πολύ περισσότερα θύματα από όσα μερικές πραγματικές ένοπλες συγκρούσεις. Τα κράτη, προσφεύγουν συχνά στην κρατική λεγόμενη βία για να επιβάλουν το νόμο και την τάξη, ακόμη και όταν οι πολίτες έχουν βάσιμους λόγους να πιστεύουν ότι οι νόμοι δεν είναι δίκαιοι, αποφασίστηκαν ερήμην τους ή δεν εφαρμόζονται ισότιμα σε όλους. Τέλος, η διαπροσωπική βία αλλά και η αυτοπροκαλούμενη βία, δηλαδή η βία που ασκεί το θύμα στον ίδιο του τον εαυτό θεωρούνται σήμερα μείζονα προβλήματα δημόσιας υγείας.
Μπορούμε να αποφύγουμε την βία του πολέμου; Οι αρχαίοι μας υποδεικνύουν έναν τρόπο, το κράτος δικαίου. Το ανώτατο δικαστήριο των εκ προμελέτης φόνων στην αρχαία Αθήνα, ο Άρειος Πάγος, πήρε το όνομα του από τον Άρη τον θεό του πολέμου, υποδεικνύοντας με κάποιον τρόπο ότι ο πόλεμος για δικαιοσύνη μπορεί να συνεχιστεί αναίμακτα με βάση επιχειρήματα και την εφαρμογή του νόμου από αδέκαστους δικαστές. Με το ίδιο πνεύμα δημιουργήθηκε και η Ευρωπαϊκή Ένωση, τα θεσμικά όργανα της οποίας αποτελούν κατ’ εξοχήν βήματα ειρηνικής επίλυσης διακρατικών διαφορών όπου ο «πόλεμος» ασκείται κυρίως με επιχειρήματα. Και όπου οι παραβάτες δεν τιμωρούνται με πολεμικές επιχειρήσεις αλλά με προσφυγή στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης το οποίο κρίνει με βάση το νόμο.
Μπορούμε να αποφύγουμε την κρατική βία; Και πάλι η απάντηση είναι το κράτος δικαίου. Πόσες φορές δεν έχει καταδικαστεί ακόμη και η χώρα μας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για αυθαιρεσία ή και για άσκηση βίας; Όταν η προσφυγή στα εθνικά δικαστήρια αποβεί άκαρπη ή πολύ χρονοβόρα η προσφυγή στο ΕΔΑΔ που εδρεύει στο Στρασβούργο, αποτελεί μια τελευταία ελπίδα για τον πολίτη, ο οποίος θεωρεί ότι υπήρξε αντικείμενο κρατικής βίας ή αυθαιρεσίας. Αντίστοιχα οι εταιρείες που θεωρούν ότι αδικήθηκαν από τις αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής π.χ. σε θέματα ανταγωνισμού ή κρατικών ενισχύσεων μπορούν να προσφύγουν στο Γενικό Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (πρώην Πρωτοδικείο), που εδρεύει στο Λουξεμβούργο.
Υπάρχει όμως η διαπροσωπική βία. Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας θεωρεί τη βία ως μια μορφή εκ προθέσεως τραυματισμού και την ορίζει ως τη «σκόπιμη χρήση σωματικής βίας ή εξουσίας, απειλούμενη ή πραγματική, ενάντια στον εαυτό μας, σε άλλον ή σε ομάδα ανθρώπων που οδηγεί, ή είναι πολύ πιθανόν να οδηγήσει, σε τραυματισμό, θάνατο, ψυχολογικά τραύματα, καθυστερημένη ανάπτυξη ή στέρηση». Κάθε χρόνο, από τα 5 εκατομμύρια θανάτους που οφείλονται σε τραυματισμούς τα 1,6 εκατομμύρια αποδίδονται στη βία. Ακόμη χειρότερα το χειρότερο αποτέλεσμα της βίας είναι οι αναπηρίες και η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής που προκαλεί μακροπρόθεσμα.
Γι’ αυτό και από το 1996 η ΠΟΥ θεωρεί τη βία ως «μείζον και αναπτυσσόμενο πρόβλημα δημόσιας υγείας παγκοσμίως», ιδίως για τις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Το 2002 η ΠΟΥ δημοσίευσε την Παγκόσμια Έκθεση για τη βία και την υγεία και δρομολόγησε την Παγκόσμια Εκστρατεία για την Πρόληψη της Βίας που από το 2004 αποτελεί αντικείμενο της Συμμαχίας για την Πρόληψη της Βίας, ενός δικτύου από κράτη μέλη της ΠΟΥ, διεθνείς υπηρεσίες και οργανισμούς της κοινωνίας των πολιτών που δραστηριοποιούνται σε θέματα πρόληψης της βίας.
Τα προγράμματα πρόληψης της διαπροσωπικής βίας αφορούν πολυάριθμους τομείς. Την βία μεταξύ των νέων με ιδιαίτερη έμφαση στην σχολική βία. Την παιδική κακοποίηση και την εγκατάλειψη παιδιών από τους γονείς και τους κηδεμόνες τους. Την ενδοοικογενειακή βία, ιδίως τη βία μεταξύ συζύγων και συντρόφων. Την κακοποίηση των ηλικιωμένων που συχνά περνά απαρατήρητη. Την σεξουαλική βία μεταξύ ατόμων διαφορετικού ή και του ιδίου φύλου, στα σχολεία, στα ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης, στις πολεμικές συρράξεις ή και σε προσφυγικούς καταυλισμούς. Την αυτοπροκαλούμενη βία που περιλαμβάνει την πρόληψη των αυτοκτονιών. Και τέλος την συλλογική βία όχι μόνο στο πλαίσιο ένοπλων συγκρούσεων αλλά και λόγω θρησκευτικών, φυλετικών ή πολιτικών φανατισμών. Φανατισμών που οφείλονται στην αντιμετώπιση του άλλου μέσα από τα μάτια ενός «ποιμένα» ο οποίος έχει παρασύρει τους οπαδούς του στα επικίνδυνα μονοπάτια της δογματικής εξάρτησης (βλ. Χανιώτικα Νέα 25/9/2013).
Οι επενδύσεις στην πρόληψη είναι πάντοτε οι πιο αποδοτικές. Και πρέπει να στηρίζονται στη γνώση που έχει συγκεντρωθεί μέχρι σήμερα για τους παράγοντες που επιτείνουν τις περισσότερες μορφές βίας. Όπως η φτώχια και η ανέχεια. Το οικογενειακό ιστορικό διαζυγίων, χωρισμών ή και ενδοοικογενειακής βίας. Ο αλκοολισμός και η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών. Αλλά και πολιτισμικοί παράγοντες που έχουν να κάνουν με τη θέση της γυναίκας και των παιδιών στην κοινωνία, τη σχέση με τους «άλλους» δηλαδή όσους προέρχονται από άλλες φυλές, έχουν διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό ή θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας έχει εκδώσει συγκεκριμένες συστάσεις για μέτρα πρόληψης που απευθύνονται στους αρμόδιους πολιτικούς ιθύνοντες. Η βία μπορεί να προληφθεί αν υπάρχει καλή θέληση και αξιοποιηθούν τα συστήματα κοινωνικής και υγειονομικής περίθαλψης αλλά και οι πολυάριθμες εθελοντικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται στον εν λόγω τομέα.
«Η βία είναι το τελευταίο καταφύγιο του ανίκανου» λέει κάπου ο φημισμένος συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Ισαάκ Ασίμοφ. Του ανίκανου να πείσει με επιχειρήματα. Του ανίκανου να καταλάβει και να αποδεχτεί τον «άλλο», τον διαφορετικό. Του ανίκανου να κατανικήσει τις φοβίες του και να ξεφύγει από τις δογματικές εξαρτήσεις πολυποίκιλων ιδεολογιών που επαγγέλλονται τη βία. Εν τέλει, του ανίκανου να αγαπήσει τον πλησίον ως εαυτόν …
*φυσικός, υπάλληλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Οι απόψεις είναι προσωπικές και δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκη την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. http://alevantis.blogspot.com
