Οι ενημερωμένοι αναγνώστες της εφημερίδας “Χανιώτικα νέα” γνωρίζουν, υποθέτω, τα “Κρητικά Νέα”, την πρώτη εφημερίδα που εκδιδόταν στην πόλη τους επί Αιγυπτιοκρατίας. Ήταν δίγλωσση και είναι σήμερα περισσότερο γνωστή με το τούρκικο όνομά της “Βακάι Γκιρίτ”. Να υπενθυμίσομε ότι η εφημερίδα εκείνη είχε μια μόνιμη στήλη με τίτλο “Εγχώριοι Ειδήσεις” (βλ. φωτο), η οποία και πρέπει να είχε τη μεγαλύτερη αναγνωσιμότητα.
Σε μια τέτοια, λοιπόν, “εγχώρια είδηση” αξίζει να σταθούμε σήμερα, να την ξαναδούμε και να τη σχολιάσομε. Περιλαμβάνεται στο φύλλο 76/1832 και αναφέρεται στα πρώτα σχολεία που ιδρύθηκαν και λειτούργησαν στην διοικητική περιφέρεια των Χανίων. (Οφείλω να ομολογήσω ότι δεν γνωρίζω αν η συγκεκριμένη είδηση είναι γνωστή στους ειδικούς ερευνητές – και ζητώ συγγνώμη αν κομίζω γλαύκα εις Αθήνας).
Προκαλεί εντύπωση το πόσο συγκεκριμένα είναι τα στοιχεία που παρέχονται στην είδηση. Για παράδειγμα, η ίδρυση του σχολείου στην Ανώπολη των Σφακίων έγινε, λέει την 3η του μηνός Σεπτεμβρίου 1832. Ήταν σχολείο “αλληλοδιδακτικό” (ό,τι πιο μοντέρνο, δηλαδή, για την εποχή) και η διεύθυνσή του είχε ανατεθεί στον Εμμανουήλ Γερακάκη του Κωνσταντίνου, που ήταν Χανιώτης, «γέννημα και θρέμμα» (sic, βλ. εικόνα). Μαθαίνομε ότι το σχολείο ξεκίνησε με 36 μαθητές, αλλά υπήρχε η πρόβλεψη ο αριθμός αυτός να αυξηθεί. Σχολικοί επίτροποι ήταν τρία σημαντικά πρόσωπα της περιοχής, γνωστά για τη φιλομάθειά τους: ο πρωτόπαπας Ανδρουλιδάκης, ο σακελάριος Βατουδάκης (σακελάριος ήταν αξίωμα εκκλησιαστικό) και ο Εμμανουήλ Κοπασάκης. (Κοπάσης).
Με την ίδια ακρίβεια παρέχονται και τα στοιχεία για την ίδρυση ανάλογου σχολείου και στο Νίππος Αποκορώνου: Διευθυντής εδώ ορίστηκε ο Αναγνώστης Φραγκιουδάκης, Χανιώτης και αυτός. Επίτροποι ήταν οι παπάς-Σακελάριος και Αναγνώστης Διγενάκης από τον Φρε και οι Νιππιανοί παπα-Μανουήλ Λιονουδάκης, Μανουήλ Βαρανάκης και Λάμπης Γιαννουδάκης. Στη Σχολική Επιτροπή συμμετείχε και ο Φρεδιανός Επαρχιακός Προεστός Κωνσταντίνος Παπαντωνάκης.
Από τη συγκεκριμένη “Είδηση”, της “Βακάι Γκιρίτ” προκύπτουν και άλλα στοιχεία αξιοσημείωτα για την Εκπαίδευση στην Κρήτη, όπως:
α) Πριν από την ανάληψη της διοίκησης από τον Μωχάμετ Άλη, σε ολόκληρο το νησί υπήρχαν τρία μόνο σχολεία, ατελέστατα, φοβισμένα και περιορισμένα (sic, βλ. φωτ.).
β) Στην πόλη των Χανίων είχε δρομολογηθεί η λειτουργία Αλληλοδιδακτικού. Το ίδιο και στη Σπηλιά Κισάμου.
γ) Για την μέχρι τότε ίδρυση των τεσσάρων σχολείων στη Διοικητική Περιφέρεια των Χανίων, αποφασιστικός ήταν ο ρόλος του τότε Επισκόπου Κυδωνίας και Κισάμου Αρτεμίου!
Εδώ, ακριβώς, το δημοσίευμα γίνεται ιδιαιτέρως αξιοπρόσεκτο, αφού αποκτά ενδιαφέρον και για την ιστορία της τοπικής Εκκλησίας. Αρκεί να υπενθυμίσομε ότι ο αείμνηστος καθηγητής και σπουδαίος κρητολόγος Ν.Β. Τωμαδάκης (1907-1993), αναφερόμενος στους Αρχιερείς της Κρήτης επί Τουρκοκρατίας (βλ. Ε.Ε.Κ.Σ., τ. Γ΄/1940, σ. 145) αναρωτιέται για τον Αρτέμιο και το πώς ο συγκεκριμένος Επίσκοπος Κυδωνίας και Κισάμου (χειροτονηθείς το 1824 και αποβιώσας το 1846), βρέθηκε στη φυλακή. Γράφει, κατά λέξη, ο Τωμαδάκης (υποσημ. 8): …Παράδοξος μοι φαίνεται η μετάπτωσις εκ της φυλακής εις τον επισκοπικόν θρόνον [!].
Με όσα σήμερα γνωρίζομε, μπορούμε (με υποθέσεις) να παρακολουθήσομε την πορεία του αμφιλεγόμενου και μαρτυρικού εκείνου ιεράρχη: Σύμφωνα, λοιπόν, με τις ενδείξεις, ο Αρτέμιος, βρισκόμενος στην κατεχόμενη από τους επαναστάτες Γραμβούσα το 1827, έστειλε -ή προσπάθησε να στείλει κρυφά- μια επιστολή στους επαναστατημένους Χριστιανούς της Κρήτης, παροτρύνοντάς τους να καταθέσουν τα όπλα. Προφανώς, η προσπάθειά του έγινε αντιληπτή από τους επαναστάτες, οι οποίοι και τον φυλάκισαν εκεί, σε συνθήκες απίστευτης σκληρότητας. Σύμφωνα με ένα μεταγενέστερο στιχούργημα (γνωστό στον Τωμαδάκη), η φυλάκιση κράτησε τρία χρόνια [από το 1827 μέχρι το 1830]. …Τρεις χρόνους μέσα στις βουτσές φρικτά τον βασανίζαν – κι όταν εζήτανε νερό ούρα τον εποτίζαν.
Προφανώς, το μαρτύριο του Αρτέμιου πήρε τέλος με την ανακατάληψη της Γραμβούσας, η οποία συμπίπτει, περίπου, με την ανάληψη της διοίκησης της Κρήτης από τον Μωχάμετ Άλη. Τότε ο αμφιλεγόμενος Επίσκοπος επανήλθε στον θρόνο του, όπου και παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του, το 1846. Τον διαδέχτηκε ο Κάλλιστος Φυντίκης
Αντί για επίλογο
Ερευνώντας κανείς την τοπική μας ιστορία, συχνά αντιλαμβάνεται την ιστορική μας άγνοια, αλλά κα την άγνοια της σχετικής βιβλιογραφίας. Στην προκειμένη περίπτωση, καλό θα είναι να λάβουν υπόψη οι ειδικοί ερευνητές το σύντομο κείμενο της “εγχώριας είδησης” του φ. 76 της Βακάι Γκιρίτ. Από τη μεριά μου, είμαι υποχρεωμένος να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον συμπολίτη δικηγόρο Χαρίδημο Παπαδάκη, ο οποίος μου εκχώρησε (σε ψηφιακή μορφή) τους διασωθέντες στην Αίγυπτο τόμους της εφημερίδας Βακάι Γκιρίτ.
Με την ευκαιρία, θα ήθελα να ευχαριστήσω για μια ακόμη φορά και τον συλλέκτη – ερευνητή από την Ανώπολη Σφακίων Ανδρέα Χατζηπολάκη, για όσα μου έχει προσφέρει μέχρι σήμερα. Ήταν η αφορμή για να προσέξω τη συγκεκριμένη είδηση, μια και αναφερόταν στην ιδιαίτερη πατρίδα του.
Γ.Π. Εκκεκάκης
