Μια διαφορετική ματιά στο Σφακιανό σπίτι!

Ένας μικρός, για πολλούς ξεχασμένος οικισμός, σε μια κακοτράχαλη γωνιά των Σφακίων που κρύβει όμως ένα ξεχωριστής αξίας κτηριακό απόθεμα, μια πλούσια ιστορία και κυρίως ένα ισχυρό ανθρώπινο αποτύπωμα.

Δύο διπλωματικές εργασίες από απόφοιτους της “Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών” του Πολυτεχνείου Κρήτης με θέμα τα Ασφένδου «πάνε ένα βήμα παραπέρα τα ζητήματα αποκατάστασης παραδοσιακών οικισμών, τοποθετώντας τα στο σύγχρονο γίγνεσθαι», όπως τονίζει ο επιβλέπων καθηγητής Νίκος Σκουτέλης.
Μιλώντας στις “διαδρομές” για τις δύο άριστες αυτές διπλωματικές εργασίες ο καθηγητής επισημαίνει πως «τα Σφακιά έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για ένα αρχιτέκτονα, είναι ο χώρος που το τοπίο και οι άνθρωποι συνεπικουρούν ο ένας τον άλλον με τρόπο αρμονικό και αυτό προσπάθησαν να εξετάσουν τα παιδιά δουλεύοντας σε δύο ομάδες. Ο Σ. Αλεβίζος και η Μ. Ορφανουδάκη ασχολήθηκαν με την ιστορία του τόπου και τις εκφάνσεις της κατοίκησης και στη συνέχεια ο Κ. Χριστοδουλάκης με την Δ. Λαμπρίδη με την κατοικία ως μεμονωμένο οικοδόμημα. Μελετώντας λεπτομερειακά αυτόν τον τόπο καταφέραμε και εμπλουτίσαμε τις γνώσεις μας για το Σφακιανό σπίτι!».

Η περιοχή των Σφακίων έχει μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον για τους αρχιτέκτονες και ήδη μια άλλη ομάδα φοιτητών εργάζεται σε έναν άλλο οικισμό στο “Μουρί”. «Συνεργαζόμενος με τον Δήμο Σφακίων τα τελευταία 8 χρόνια, έχω βρεθεί πολύ κοντά στον τόπο αυτό που αποτελεί ένα “διαμάντι” για έρευνα για αυτό και παρακινώ τους φοιτητές να ασχοληθούν με την περιοχή αυτή, όπως εξαιρετικά έκαναν στις εργασίες τους οι Σ. Αλεβίζος, Μ. Ορφανουδάκη, Κ. Χριστουδουλάκης και Δ. Λαμπρίδη», καταλήγει ο κ. Σκουτέλης.

Συνδιαλλαγή του ανθρώπου με τη φύση

Μια πραγματική ιστορική, γεωγραφική, λαογραφική μελέτη για τα Ασφένδου αλλά και συνολικά όλη την περιοχή των Σφακίων αποτελεί η εργασία του Σωκράτη Αλεβίζου και της Μαρίας Ορφανουδάκη! Οι 117 σελίδες της εργασίας είναι γεμάτες… Σφακιά με πληροφορίες για την ιστορία τους από τους προϊστορικούς χρόνους, τη Μινωική εποχή, τη Βενετοκρατία και την Τουρκοκρατία, τη Γερμανική κατοχή, μια καταγραφή της αυξομείωσης του πληθυσμού, μια παρουσίαση της πολιτιστικής ταυτότητας και του γεωγραφικού και φυσικού περιβάλλοντος, μια αναλυτική αποτύπωση των γειτονιών, των τοπωνυμίων, των κατοικιών, των μιτάτων αλλά και των άλλων κατασκευών!
Ο Σωκράτης και η Μαρία χρειάστηκε να επισκεφθούν πολλές φορές το ορεινό χωριό, καλοκαίρι και χειμώνα, για έρευνα πεδίου και επαφή με τους κατοίκους. Σημείο αναφοράς της μελέτης τους τα γραπτά του Κανάκη Γερωνυμάκη ενός σπουδαίου λαογράφου αλλά και η επαφή με τους ανθρώπους.
«Μαθαίνοντας καλύτερα τον πολιτισμό του τόπου καταλάβαμε την ιδιαίτερη πολιτιστική κληρονομιά και αξία του. Ο τρόπος ζωής των κατοίκων μας επέβαλλε να χειριστούμε τις επεμβάσεις μας με ένα συγκεκριμένο τρόπο και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.
Η απλότητα, η ειλικρίνεια, ο μόχθος, η ανάγκη να επιβιώσει ο κάτοικος σε συνθήκες αντίξοες σε ένα τόπο “σκληρό” και κακοτράχαλο, μας έκανε να καταλάβουμε πως οι άνθρωποι αγωνίζονταν για χρόνια στα Ασφένδου να επιβιώσουν κάτω από δύσκολες συνθήκες. Αυτό μας επέβαλλε να αντιμετωπίσουμε τον τόπο με ιδιαίτερο σεβασμό» αναφέρει ο Σωκράτης, που η αρχική καχυποψία των κατοίκων από τις επισκέψεις των φοιτητών κατάλαβε πως οφείλονταν «στην ανάγκη των ανθρώπων εκεί να αντιληφθούμε τις ανάγκες και τις δυσκολίες τους».
Από τη μεριά της η Μαρία παρατηρεί πως η όλη εργασία ήταν μια πρόκληση καθώς «αντιληφθήκαμε πως πήγαμε να αγγίξουμε κάτι πολύ αυθεντικό. Επιχειρήσαμε να ορίσουμε με νέο τρόπο την προσέγγιση στο απλό. Ήταν μια πρόκληση να συνεχίσουμε να προσεγγίζουμε τα πράγματα με λιτότητα και απλότητα και στην εργασία μας».
Στο πλαίσιο της δουλειάς των φοιτητών έγινε και μια σχεδιαστική ανάδειξη του βραχοσπήλιου στη θέση “Σκορδαλάκια” όπου υπάρχουν βραχογραφίες που χρονολογούνται σε μια εποχή από το 11.000 μέχρι το 35.000 π.Χ! Η πρόταση των φοιτητών για να κάνουν επισκέψιμα τη βραχοσπηλιά είναι διαφορετική και ασυνήθιστη. Ένα κοντέινερ, τοποθετείται με τέτοιο τρόπο ώστε να φέρει τον επισκέπτη μπροστά στις βραχογραφίες. «Η έννοια του ευτελούς χρησιμοποιημένου “κοντέινερ” αντιπροσωπεύει μια σύγχρονη αντίληψη πραγμάτων και την αξία της επανάχρησης αυτού που έχει φθαρεί», εξηγεί ο Σωκράτης.
Παράλληλα οι φοιτητές εργάστηκαν για τη δημιουργία τριών νέων δημόσιων χώρων αφού «η κατασκευή του δρόμου προκάλεσε ένα κατακερματισμό στις 11 γειτονιές και στα παλιά περάσματα των Ασφένδου. Για αυτό και επιχειρήσαμε να φτιάξουμε 3 δημόσιους χώρους για να επουλώσουμε τον κατακερματισμό των γειτονιών και των “γιδόστρατων”».

1 από 5

Όμως τα σύγχρονα Ασφένδου, τα λίγα σπίτια που ανακατασκευάστηκαν τα τελευταία χρόνια παρουσιάζουν μια διαφορετική εικόνα όπου κυριαρχεί το τσιμέντο και οι… μη συμβατές κατασκευές. «Υπήρχαν κάποια πράγματα που στην αρχή που όταν φτάσαμε στο χωριό τα κρίναμε αυστηρά. Τις πρόχειρες κατασκευές, τα κομμένα βαρέλια για ποτίστρες και τα λάστιχα ως βάση για τα μελίσσια τους. Δώσαμε αρνητικό πρόσημο αρχικά. Όμως αντιλαμβανόμενοι πως οι άνθρωποι ήθελαν με αυτά να λύσουν προβλήματα της καθημερινότητας με πιο άμεσο και γρήγορο τρόπο αρχίσαμε να εκτιμάμε ακόμα και αυτές τις κατασκευές! Για αυτό και οδηγήθηκαμε και εμείς σε μια χρήση υλικών και αντικειμένων σύγχρονων».
Έχοντας ολοκληρώσει τη δουλειά τους, ρωτάμε τους συνομιλητές μας, τι σας άφησε η συγκεκριμένη εργασία; «Επειδή δεν είχα επαφή με χωριό, πλέον αισθάνομαι “δεμένος” με τα Ασφένδου, θα μπορούσα να πω ότι τα θεωρώ και δικό μου χωριό. Κρύβει πολύ σοφία αυτός ο τόπος μέσα από τις αξίες της απλότητας, της επαναχρησιμοποίησης», μας λέει ο Σωκράτης.
Η Μαρία από τη δική της πλευρά πάλι επισημαίνει πως κάθε επίσκεψη στο ορεινό χωριό ήταν ένα μάθημα για τους φοιτητές «για το πώς οι άνθρωποι αυτοί έλυναν τα προβλήματα της καθημερινότητας. Μπορεί στην αρχή να ήταν διστακτικοί, να είχαν αναστατωθεί από το πέταγμα του drone για την καταγραφή που κάναμε αλλά γρήγορα βρήκαμε ανοικτά σπίτια και ανθρώπους να θέλουν να μοιραστούν την πληροφορία και να επιθυμούν να αναδειχθεί ο τόπος τους και να αναγνωριστούν οι αγώνες των παλαιότερων γενεών».

Το ανθρώπινο αποτύπωμα

1 από 4

Αν οι Kωνσταντίνος Χριστοδουλάκης και Διονυσία Λαμπρίδη ήταν γιατροί θα ήταν σίγουρα… ακτινολόγοι ή χειριστές αξονικού τομογράφου αφού στην δουλειά τους αποτυπώνεται η αρχιτεκτονική δομή των γειτονιών των Ασφένδου αλλά και των σπιτιών του χωριστά! Οι φοιτητές αφού αποτυπώνουν και τις 11 γειτονιές του χωριού, εμβαθύνουν στο κτηριακό απόθεμα σε δύο από αυτές, στα “Χαρακάκια” (το κέντρο του χωριού) και τη “Μέσα Γειτονιά” φωτογραφίζουν, αποτυπώνουν σχεδιαστικά καμαρόσπιτα, διώροφες κατοικίες, “φουρνόσπιτα”, θολιαστά σπίτια με αυλή, μιτάτα, κούμους, κούρτες κ.ά.
«Τα Ασφένδου στο παρελθόν κατοικούνταν από μεγαλύτερο αριθμό κατοίκων έτσι υπάρχει έντονο ανενεργό κτηριακό απόθεμα. Η αποτύπωση του αποθέματος αυτού μας έφερε πιο κοντά στην ιστορία του χωριού και της Κρήτης και στις αξίες που χαρακτήριζαν τους παλιούς», δηλώνει ο Κωνσταντίνος.
Αυτό που του έκανε εντύπωση στην έρευνά τους ήταν πως αυτό που θα χαρακτηρίζει τις κατοικίες είναι η φράση: «“Τόσο… όσο”. Το μέγεθος, η κατασκευή τους ήταν προσαρμοσμένη στην κάλυψη των καθημερινών αναγκών των ανθρώπων χωρίς πολυτέλειες. Με μικρά ανοίγματα γιατί η χρήση τους ήταν τις βραδινές ώρες καθώς το πρωί έλειπαν στα χωράφια και στους βοσκότοπους και δεν είχαν άμεση ανάγκη για φως.
Επίσης η έλλειψη ξυλείας είναι ευδιάκριτη στις κατασκευές, γι’ αυτό τα σπίτια στο Ασφένδου τα έχτιζαν με καμάρες, που μείωνε το άνοιγμα της στέγης στο μισό και η απόσταση καλυπτόταν με τα μικρά ξύλα του πρίνου της περιοχής, ενώ το βασικό τους υλικό ήταν η πέτρα που την έβρισκαν εύκολα τριγύρω.
Λίγα από αυτά ανακαινίστηκαν τα επόμενα χρόνια με τις νέες επεμβάσεις να βασίζονται στο οπλισμένο σκυρόδεμα».
Παρά τη διάνοιξη του δρόμου που “έκοψε” στη μέση το χωριό και την εγκατάλειψη πολλών κατοικιών στη σύγχρονη εποχή, οι φοιτητές εκτιμούν πως «η γενική εικόνα του Ασφένδου εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από την ισορροπημένη σχέση μεταξύ του χωριού και του τοπίου, με τα κτίσματα να διατηρούν ακόμα την αυθεντικότητα και τα ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους».
Για αυτό, στο πλαίσιο της διπλωματικής, λέει ο Κωνσταντίνος, η πρότασή τους προβλέπει μια αναγέννηση του οικισμού αξιοποιώντας τα αρκετά ανενεργά κτήρια όπου «κτήρια ανενεργά που έχουν μείνει μόνο οι εξωτερικοί τοίχοι τα επαναχρησιμοποιούμε διατηρώντας τις περιμετρικές λιθοδομές! Εντάσσουμε σε καθένα από αυτά ένα νέο όγκο που φιλοξενεί τις σύγχρονες χρήσεις και σε άλλα επαναφέρουμε τους θόλους και τις κλειστές αυλές».
Για τη Διονυσία Λαμπρίδη η διπλωματική εργασία άφησε μόνο θετικές εντυπώσεις παρότι στην αρχή «είχαμε τις επιφυλάξεις μας, αυτή η αδρότητα του τόπου μας έβαζε σε σκέψεις αλλά γνωρίζοντας καλύτερα τους ανθρώπους και τον τόπο, τα πάντα άλλαξαν. Αντιληφθήκαμε πως ο άνθρωπος μέσα από τις ανάγκες του δημιουργεί χωρικές συνθήκες, πως μέσα από τις συνθήκες που βίωσαν και τις δυσκολίες που έβρισκαν μπροστά τους κατάφεραν να δημιουργήσουν χωρικά σύνολα με ισχυρή ταυτότητα! Αυτό ήταν το πιο ενδιαφέρον της διπλωματικής μας εργασίας!».
Ζητάμε περισσότερες λεπτομέρειες από τη Διονυσία για αυτό που λέμε “Σφακιανό σπίτι”. Όπως εξηγεί «ο κτηριακός τύπος της κατοικίας στα Ασφένδου παραμένει αναγνωρίσιμος παρά τις μεταβολές στο χωριό. Απαντάει σε ένα σύνολο ιδεολογικών απαιτήσεων που προέρχονται κυρίως από την ιστορία που βίωνε ο κάτοικος αυτών των κτισμάτων. Τα κτίσματα αυτά έχουν στενή σχέση με τη φύση, τις ανάγκες του ανθρώπου και διατηρούν ισχυρούς δεσμούς με την κοινωνία και αυτό φαίνεται και στη μορφή και στην κατασκευαστική τους λογική. Αποτελούν μια θεμελιώδη αξία για τον τόπο και είναι αυτά που έχουν δημιουργήσει την αρχιτεκτονική ιστορία του».
Στην διπλωματική τους ο Κώστας και η Διονυσία επενέβησαν στα κτίσματα με μια σύγχρονη θέαση, εντάσσοντας σε αυτά και σύγχρονα υλικά όπως υαλότουβλο, μέταλλο και οπλισμένο σκυρόδεμα, προτείνουν ένα δημόσιο χώρο (κεντρικό κομβικό σημείο) που θα λειτουργεί συνδετικά του βόρειου και του νότιου τμήματος του χωριού αλλά και χρήσεις, όπως καφενείο, παντοπωλείο, πωλητήριο με τυροκομικά προϊόντα και ξενώνες. «Για μας κάθε κτίσμα που μπορεί να στεγάσει τον άνθρωπο ενδόμυχα κρύβει μνήμη κατοίκησης για αυτό και τα μιτάτα και τους κούμους τα συγκαταλέγουμε στις κατοικίες, ως τα σπίτια των βοσκών», καταλήγει η Διονυσία.