Μια εκπαιδευτική προσέγγιση

Ο Edward de Bono είναι ο επινοητής του συστήματος τα καπέλα του de Bono (ή αλλιώς τα καπέλα που σκέφτονται) που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένα εργαλείο συζήτησης σε ομαδικό και σ’ ατομικό επίπεδο, παρέχοντας τη δυνατότητα στα άτομα να σκεφτούν από κοινού πιο αποτελεσματικά και να οργανώσουν τις διεργασίες της σκέψης τους με τρόπο συνεκτικό και λεπτομερή.
Το σύστημα αυτό αποτελεί το αντικείμενο του βιβλίου του Six Thinking Hats. Ο de Bono πίστευε ότι οι άνθρωποι έχουν την τάση να σκέφτονται με τρόπους συμβατικούς, εκτός κι αν κάποιος τους παροτρύνει να σκεφτούν με διαφορετικό τρόπο απαιτώντας απ’ αυτούς να επικεντρώσουν την προσοχή τους σ’ όλα τα σχετικά και ενδιαφέροντα σημεία ενός θέματος.
Ο de Bono ισχυρίζεται ότι για να τραβήξεις ή να κατευθύνεις την προσοχή χρειάζεται ένα πλαίσιο που να μπορεί να συμβάλλει σε αυτό και, παράλληλα, να μπορεί να χρησιμοποιηθεί μες στην τάξη. Το πλαίσιο αυτό ονομάζεται τα Έξι Καπέλα και στηρίζεται στην παράλληλη σκέψη.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος σκέφτεται με πολλούς διακριτούς τρόπους και τείνει να περνάει απ’ τον έναν τρόπο στον άλλο χωρίς να έχει κάποια συγκεκριμένη στρατηγική. Σε ομαδικό επίπεδο όταν γίνεται μια συζήτηση, οι στρατηγικές του καθενός δεν συγκλίνουν μ’ αποτέλεσμα κι η ίδια η συζήτηση να μην συγκλίνει κάπου. Ετσι παρατηρείται το φαινόμενο κάποιος να σκέφτεται τα θετικά και τα αρνητικά ενός ζητήματος και ταυτόχρονα κάποιος άλλος να σκέφτεται, απλώς, κάποια γεγονότα που σχετίζονται με το ζήτημα αυτό.
Η παράλληλη σκέψη δίνει έμφαση σε διαφορετικούς τρόπους σκέψης κάθε φορά, αντί να τους φέρνει σε μια κατάσταση αντιπαράθεσης ή αυτοαναίρεσης. Αυτό πετυχαίνεται μες απ’ την υιοθέτηση έξι τρόπων σκέψης που ο καθένας αντιστοιχεί σ’ ένα καπέλο διαφορετικού χρώματος:
(α) Το άσπρο καπέλο σημαίνει ότι ενδιαφέρεσαι για τα γεγονότα, για τα δεδομένα, για οποιαδήποτε πληροφορία και για κενά που υπάρχουν στην πληροφόρηση·
(β) Το κόκκινο καπέλο αναφέρεται στη διαίσθηση, στα συναισθήματα και στις συγκινήσεις χωρίς να υπάρχει πρόθεση αιτιολόγησης θέσεων·
(γ) Το μαύρο καπέλο αναφέρεται στην κριτική·
(δ) Το κίτρινο καπέλο αναφέρεται στη θετική σκέψη ή στο γιατί κάτι θα πραγματοποιηθεί·
(ε) Το πράσινο καπέλο αναφέρεται στη δημιουργικότητα και
(στ) το μπλε καπέλο αναφέρεται στον έλεγχο της όλης διαδικασίας των «έξι καπέλων».
Έτσι σε μια ομαδική συζήτηση ο καθένας φοράει ένα καπέλο του ίδιου χρώματος κάθε φορά, πράγμα που τον δεσμεύει να σκέφτεται με παρόμοιο τρόπο με τους άλλους μ’ αποτέλεσμα ν’ αποφεύγονται οι παρεκκλίσεις. Μόνον ένας απ’ όλους φοράει συνεχώς το μπλε καπέλο για να ελέγχει τη διαδικασία και να τη συντονίζει. Το σύστημα του de Bono μπορεί να χρησιμοποιηθεί απ’ τον δάσκαλο προκειμένου να γίνεται σαφές στους μαθητές με ποια σημασία χρησιμοποιεί ο δάσκαλος τις λέξεις τι, γιατί, πότε και πως στις ερωτήσεις του και, πάνω από όλα, ποιες γνωστικές διεργασίες θέλει να ακολουθήσουν οι μαθητές του. Απ’ τη μια μεριά τα «έξι καπέλα» συντελούν στην αποσαφήνιση των γνωστικών προθέσεων του δασκάλου και στην ομαλή συνεργασία μεταξύ των μαθητών και του δασκάλου, αλλ’ απ’ την άλλη μεριά οι μαθητές μπορεί να νιώσουν ότι ο δάσκαλος προσπαθεί να τους κατευθύνει τη σκέψη πράγμα που ίσως οδηγήσει σε δυσαρέσκεια και σύγκρουση.
Πρέπει ν’ αναφερθεί, πάντως, ότι το εργαλείο αυτό χρησιμοποιείται πλέον παγκοσμίως στην εκπαίδευση και χαραχτηρίζεται απ’ την ευκολία της εφαρμογής του και την πρακτική του αξία.
Τέλος, η εκπαιδευτική έρευνα δεν έχει καταλήξει σε μια πάγια θέση για την αποτελεσματικότητα της μεθόδου του de Bono στην απόδοση του νου και της σκέψης καθώς οι μελέτες πάνω στο θέμα είναι απελπιστικά λίγες.