Γράμμα στο δρόμο μη βραχείς
κι ανέ βραχείς μη λιώσεις,
ανεμοζάλη ανέ σε βρει, γίνου πνοή
βρες την ψυχή παρηγοριά να δώσεις.
Ροδοβάνι Σελίνου 1941-42
Τη μεσημεριανή ώρα, λίγο περασμένη, ανεβαίνει από το υπόστεγο του σπιτιού της οικογένειας Θεόδωρου Μιχ. Παπαγρηγοράκη ο μικρός ανιψιός του Μανώλης, γιος του αδελφού του και απευθυνόμενος στη θεία του λέει: «Θεία, μην αργείς να πάεις το φαΐ στους Άγγλους».
Η γειτόνισσα που βρίσκεται εκεί, το άκουσε και ρωτά: «Εχετε Αγγλους στο υπόγειό σας;».
«Δυο γουρούνια έχουμε», απαντά η θεία, άσπρα, ξανθά και τα λέμε Αγγλους.
Και ο μικρός Μανώλης με μαεστρία μεγάλη δίνει την επιβεβαίωση: «Το ζουμί θεία, σου είπα να τους πάεις….».
1941-45: Η Κρήτη όπως και όλη η Ελλάδα ήταν από την κατοχή των Γερμανών των οποίων οι θηριωδίες ακόμα και στον άμαχο πληθυσμό, τους άφησε πλήγμα η καταδίκη απ’ όλο τον κόσμο. Οι διαταγές των έλεγαν «Διά τον φόνον ενός Γερμανού, να τουφεκίζονται πεντήκοντα Κρήτας. Και διά την περίθαλψιν και φιλοξενίαν Άγγλου στρατιώτου εκ των εγκαταλελειμμένων εις την Νήσον, να τουφεκίζονται επίσης πεντήκοντα Κρήτας πάσης ηλικίας και γένους».
Ο τρόμος ήταν διάχυτος κι όμως η ευψυχία, ο πατριωτισμός αλλά και η φιλοξενία την οποία οι αρχαίοι Έλληνες την είχαν εναποθέσει υπό την αιγίδα του υψίστου Θεού, του Ελλαδικού πανθέου, στον Ξένιο Δία, συνεχίζει! Ετσι φτάνουμε στη διάσωση και περίθαλψη των Συμμάχων, όπου η φιλοξενία εδώ φανερώνεται με το πιο θαυμαστό και αληθινό τρόπο.
Ολόκληρα χωριά εκτέλεσαν των Γερμανών τα θηρία, επειδή περιέθαλψαν στρατιώτες συμμάχους και την κρητική αντίσταση.
Ερχόμαστε στον Θεόδωρο Μιχ. Παπαγρηγοράκη, ο οποίος με τον πιο ανθρωπιστικό τρόπο, φρόντισε να προστατεύσει, να περιθάλψει και να κρύψει δύο στρατιώτες “Αγγλους” -στην πραγματικότητα ήταν Νεοζηλανδοί- τον Τζιμ και τον Μπιλ, όπως μάς το λένε δύο γράμματα που σήμερα 70 και πλέον χρόνια μετά παρουσιάζουμε.
Το πρώτο γράμμα του Θεοδ. Μιχ. Παπαγρηγοράκη προς τον Νεοζηλανδό Μπιλ Κλέμεντ τον οποίο είχαν κρύψει στο υπόγειο του σπιτιού του Παπαγρηγοράκη, εστάλη στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1947 από το Ροδοβάνι στη Νέα Ζηλανδία! Ωστόσο ο παραλήπτης του είχε αλλάξει διεύθυνση και γι’ αυτό το γράμμα επέστρεψε στον αποστολέα.
Εμείς σήμερα διαβάζοντάς το διακρίνουμε πολλές, εκ φύσεως αρετές, ανθρωπιάς, ευγένειας, αρμονία σκέψεων, αγνής φιλίας, το ενδιαφέρον του για τη σωτηρία των στρατιωτών, στοιχεία που μας κάνουν να θαυμάσουμε το μεγαλείο της ψυχής ενός αγνού πατριώτη κάνοντας μας να νιώθουμε αισθήματα υπερηφάνειας για τους προγόνους μας.
Διαβλέπουμε επίσης το μεγαλείο της φιλοξενίας αυτής, τη βαθιά ευαισθησία καρδιάς και πνεύματος, που τότε υπήρχαν στα σπίτια της Κρητικής γης!
Εξάλλου πολλά είναι αυτά που αποκομίζουμε και από την επιστολή του Νεοζηλανδού στρατιώτη Μπιλ Κλέμεντ ο οποίος πιάστηκε αιχμάλωτος μαζί με τον έτερο Νεοζηλανδό στρατιώτη Τζιμ κι ενώ περίμεναν στα νότια της Κρήτης (στην περιοχή Τρυπητή Σελίνου) το υποβρύχιο για να τους πάρει για την Αφρική. Μέχρι εκεί τους είχε συνοδεύσει ο Θεόδωρος Παπαγρηγοράκης! Την ιστορία την πληροφορούμαστε από την επιστολή του Μπιλ προς τον Παπαγρηγοράκη. Ο Μπιλ κατάφερε μετά το πέρας του πολέμου να επιστρέψει στη χώρα του στην… ήσυχη ζωή της και στη συγκομιδή καπνού!
Ακολουθούν τα γράμματα με πρώτο αυτό του Μπιλ Κλέμετ…
Κ. Μπιλ Κλέμεττ
Ριουάκα
Νέλσον
Αγαπητέ φίλε,
Έλαβα το «Καλώς Ορίσατε» γράμμα σου πριν μερικές μέρες, και ήμουν πολύ ευτυχισμένος που έχει επικοινωνήσει ένας φίλος μου από την χώρα σου. Συχνά σε σκέπτομαι και την οικογένεια σου, και απορώ πώς περνάτε. Ήθελα να επικοινωνήσω μαζί σου από πριν, αλλά δεν ήξερα να γράψω την διεύθυνσή σου, και έτσι δεν μπορούσα να σου γράψω. Τώρα μένω κοντά σε έναν άνθρωπο που ξέρει να διαβάζει και να γράφει στην γλώσσα σου, και μου έγραψε την διεύθυνσή σας σε ένα φάκελο.
Είμαι πολύ ευτυχισμένος που έχω επιστρέψει στην Νέα Ζηλανδία. Μένω σε άλλη περιφέρεια, εκεί που παράγουν καπνό. Έχουμε τελειώσει την συγκομιδή του καπνού, και τους μήνες του χειμώνα απασχολούμαστε με την συσκευασία του φύλλου για να τα στείλουμε σε άλλη περιφέρεια για να κατασκευαστούν.
Δεν έχω δει τον Τζόν Χόκλες από τότε που ήρθα σπίτι μου. Μένει αρκετά μακριά και ίσως δεν θα τον ξαναδώ.
Θα εκπλαγείτε να μάθετε ότι είμαι παντρεμένος τώρα, και σου στέλνω μια φωτογραφία με εμένα και την σύζυγό μου την ημέρα του γάμου μας. Δεν είναι η καλύτερη φωτογραφία, αλλά είναι η μόνη με τους δυο μας μαζί. Περιμένουμε το πρώτο μας παιδί τον Οκτώβρη, κι έτσι είμαι πολύ ευτυχισμένος.
Οταν συλλήφθηκα από τους Γερμανούς μετά που ήμουν μαζί σας, με πήγαν στην Γερμανία που δούλεψα στα ανθρακωρυχεία για τρία χρόνια, και πέρασα πολύ άσχημα σε αυτόν τον πολύ μακρύ δρόμο πριν την απελευθέρωσή μου. Είμαι πίσω στην Νέα Ζηλανδία τώρα περίπου δύο χρόνια, και όταν επέστρεψα βρήκα όλους τους δικούς μου πολύ καλά, δεν είχαν πειραχτεί καθόλου από τον πόλεμο.
Λοιπόν φίλε μου, θα τελειώσω το γράμμα μου τώρα. Ελπίζω να μου ξαναγράψεις, γιατί σας σκέπτομαι συχνά, και θα με ευχαριστήσει να κρατήσουμε επαφή. Εγώ και η σύζυγος μου σας ευχόμεθα καλή τύχη, ευχόμεθα να είσαστε όλοι καλά και ευτυχισμένοι, και να έχετε επιστρέψει σε κανονικούς ρυθμούς στην ζωή σας.
Ο φίλος σου Μπιλ Κλέμεττ
Ριουάκα, Νέλσον
Νέα Ζηλανδία
*** * ***
Και η απάντηση του Θεόδωρου Μιχ. Παπαγρηγοράκη:
Ροδοβάνι τη 30η Σεπτεμβρίου 1947
Αγαπητέ μου Μπιλ,
Αυτό το δεύτερο γράμμα που Σας γράφω, με κάνει να είμαι όλο χαρά, γιατί έλαβα το ποθητόν Σας γράμμα που μου αναγγέλλει ότι διεσώθητε από την περιπέτειαν του πολέμου και συνάμα ότι Σεις και η οικογένειά Σας, ευρίσκεσθε εν πλήρη υγεία, εδέησε δε έπειτα από τόσα χρόνια να έλθωμεν εις επαφήν δια της αλληλογραφίας. Με ηυχαρίσθησε δε το γεγονός ότι αυτού είναι άνθρωπος που γράφει και διαβάζει την ελληνικήν, οπότε μπορώ να Σας γράφω και ο ίδιος.
Το γράμμα Σας είχε έλθει προ 15 ημερών, αλλά επειδή απουσίαζα εγώ, το έλαβα μόνο χθες, οπότε Σας γράφω σήμερον.
Εξεραιτικήν χαράν μάς ενεποίησεν η φωτογραφία Σας με την κυρίαν Σας και το γεγονός της αναμονής νεογέννητου δι’ όπερ και Σας ευχόμεθα μετά της οικογενείας μου, όπως η λήξις της παρούσης να συμπέσει με την απόκτηση του γιου, αφού ως γράφετε αναμένετε κατά τον Οκτώβριον μήνα.
Είδον να μου γράφετε από άλλο μέρος που βρίσκεσθε λόγω των εργασιών της συγκέντρωση των καπνών, εγώ εν τούτοις Σας γράφω εις την σύστασιν αυτήν.
Ένα μέρος της επιστολής Σας δεν με ευχαρίστησε, δηλαδή το ότι ολίγον μετά το χωρισμόν μας αιχμαλωτισθήτε και ως εκ της αιχμαλωσίας δεν διήλθατε καλώς εν Γερμανία, θα ήτο ευτύχημα εάν δεν μεσολαβούσε η αιχμαλωσία Σας τόσο γρήγορα, διότι κατόπιν διμήνου έφθασαν ως τα παράλιά μας, απέχοντα δύο ώρας Αγγλικαί τορπιλάκαται και συγκέντρωσαν και παρέλαβαν όλους τους δικούς Σας προς την Αφρικήν. Εννοείται όμως ότι ολίγοι μόνον είχαν διαφύγην την αιχμαλωσίαν. Θα είθελα να μου εγράφατε κατά ποίον τρόπον έγινε η αιχμαλωσία Σας και μέχρι πότε είσθε μαζί με τον Τζίμ, που εμένατε μαζί εδώ. Τότε εγώ του έγραψα και αυτού προ καιρού με την σύστασιν την οποία μου είχατε αφήσει μαζί, αλλά δεν έλαβα γράμμα τότε. Δεν ξέρω αν έχει αυτό διασωθεί, γι’ αυτό εσωκλείω την ιδιόχειρη εκείνη σύστασιν και σας παρακαλώ όπως αν νομίζεται ότι θα ζη του γράφετε εκ μέρους μου, αν μπορούμε να μάθουμε ότι το ευχάριστο.
Ας είναι, αυτός ο πόλεμος αναστάτωσε τον κόσμος και εδημιούργησε τόσα δεινά και τόσα θύματα παντού. Όσον αφορά υμάς, ευτυχώς διεσώθη η οικογένειά μου, αλλά οι αιμοβόροι αυτοί Γερμανοί, μάς επροξένησαν πολλάς καταστροφάς, γιατί μετά που φύγατε Σεις ήλθανε και εγκαταστάθησαν στα βουνά Αγγλικαί υπηρεσίαι και εδημιουργήθη η αντάρτικη αντίστασις, επαφή δια πλωτών μέσων, μέσω Αφρικής, οπότε οι Γερμανοί ως αντίποινα εφόνευαν, λεηλατούσαν, έκαιγαν σε μεγάλη κλίμακα.
Εδώ στην περιφέρειά μας, μάς έκαυσαν 6 χωριά αλλού περισσότερα και πολλά άλλα κακά και ως εκ τούτου ημείς υποφέρουμαι ακόμη, εκτός πολλές ελλείψεις. Προς δε τ’ άλλα, η κατάστασις στην Ελλάδα είναι ακόμη ατακτοποίητη, μόνο θα ελπίζομεν να γίνει ένα καλύτερο μέλλον, διότι σχεδόν στα πλείστα έθνη και λαούς επικρατεί ηρεμία και μόνον στην Ελλάδα το αντίθετον.
Ευτυχώς, εξ’ όλην μας την περιπέτειαν βρήκαμεν ανακούφιση και βοήθεια από τα φίλα και σύμμαχα έθνη και διατηρούμεθα..
Παρά όλα αυτά όμως ικανοποιούμεθα όταν βλέπομε ότι εκερδίθη η νίκη στον πόλεμον αυτό πέρασαν από τον τρομερόν κατακτητή, υπέκυψεν όμως των ηρώων συμμάχων.
Σας εσωκλείω μία φωτογραφία που βρίσκεται πρόχειρη των παιδιών, τα οποία πολύ σας ενθυμούνται και Σας γνώρισαν στη φωτογραφία (τα μεγάλα βέβαια) και τα οποία εχάρηκαν που διεσώθητε στον πόλεμον. Από αυτά σας μεταδίδω τας εξής παρατηρήσεις και λέγουν:
– Μπαμπά, πόσο ευτυχής είναι τώρα ο Μπιλ στο σπίτι του όπως κι εμείς. Εδώ δεν μπορούσαμε να τον φιλοξενήσουμε καλύτερα, αλλά έμεινε στα υπόγεια του σπιτιού μας. Και τι θα έλεγε; άραγε θα διεσώθη και ο Τζιμ, να ζει κι αυτός;
Αυτά είχε ο φόβος των Γερμανών και μόνο η διάσωση της ζωής τα λησμονεί όλα αυτά τα βάσανα.
Νομίζω ότι αρκετά θα σας κούρασα με την επιστολή μου αυτή, αλλά εγώ θα ήθελα αν θα μπορούσα να Σας έγραφα και περισσότερα να μαθαίνω και από Σας προς ευχαρίστησή μου οτιδήποτε. Τώρα, τελειώνω την επιστολή μου, αφού Σας μεταδώσω τας ευχάς και τους χαιρετισμούς της κυρίας μου, όπως και των παιδιών μας. Παρακαλούμε όπως μεταδώσετε τας ευχάς όλων μας στην κυρία Σας, ιδιαιτέρως από την κυρία μου, καλή ελευθερία και της εύχεται με υγεία το νεογέννητο.
Με πολλή αγάπη
Θεοδ. Παπαγρηγοράκης
Ροδάκινο Σελίνου
Χανίων Κρήτης
Ελλάδα
Σημ.: Ευχαριστώ τον κ. Μανώλη Θ. Παπαγρηγοράκη ο οποίος μου μετέφερε την ιστορία του πατέρα του Θεόδωρου Μιχ. Παπαγρηγοράκη μαζί με όλα τα στοιχεία ντοκουμέντα.
