Ας ξεκινήσουμε από κάποιες παραδοχές περισσότερο ή λιγότερο προφανείς, αναγκαίες ωστόσο για τη συζήτησή μας. Ας σκεφτούμε πρώτα – πρώτα ότι η ζωή, τα έμβια όντα, ο ζωντανός κόσμος, αποτελεί ένα ελάχιστο μόνο μέρος του σύμπαντος. Ελάχιστο, αλλά με σημαντικές ιδιαιτερότητες όπως, έστω διαισθητικά, μπορούμε να αντιληφθούμε.
Το ελάχιστο αυτό μέρος του σύμπαντος περιλαμβάνει και τον άνθρωπο και επομένως η μελέτη της ανθρώπινης φύσης καθίσταται για μας κεφαλαιώδους σημασίας. Εξ ου και η πρωτεύουσα θέση της Βιολογίας μεταξύ των επιστημών, η οποία, ευτυχώς για τον άνθρωπο, έκαμε στις μέρες μας τεράστια άλματα προόδου.
Και μιας και μιλήσαμε για την επιστήμη, να θυμίσουμε ένα προηγούμενο σημείωμα στο οποίο υποστηρίζαμε ότι ο σκοπός της επιστήμης (όπως και της φιλοσοφίας) πρέπει να έχει πρακτικά ωφελήματα. Τι πιο πρακτικό λοιπόν από το να κάμει καθαρή τη σχέση του ανθρώπου με το σύμπαν; Η Βιολογία, λοιπόν, είναι η επιστήμη που φιλοδοξεί να θέσει το πρόβλημα της «ανθρώπινης φύσης» με όρους μη μεταφυσικούς.
Η Φύση είναι αντικειμενική και όχι βουλητική! Αυτό αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της επιστημονικής μεθόδου. Πάει να πει ότι η Επιστήμη, σαν σύστημα και μέθοδος αναζήτησης της «αληθινής γνώσης», αρνείται να ερμηνεύσει τα φαινόμενα με προϋποθέσεις τελικών αιτίων, δηλαδή με προϋπόθεση την ύπαρξη «σχεδίου». Αυτή η αρχή χρονολογείται από τον Γαλιλαίο, τον Καρτέσιο και τον Γκασσεντί, στον οποίο αφιερώσαμε ένα προηγούμενο σημείωμα για τα 360 χρόνια από τον θάνατό του. Τότε, με την κατάργηση της φυσικής και της κοσμολογίας του Αριστοτέλη, θεμελιώθηκε η γνωσιολογία της νεότερης επιστήμης, η οποία, έκτοτε, έχει τόσα θαυμαστά να επιδείξει.
Ο Γάλλος βιολόγος François Jacob (βραβείο Nobel 1965), είχε πει ότι κάθε κύτταρο έχει ένα «όνειρο»: Nα γίνει δύο κύτταρα. Αυτό το «όνειρο» των κυττάρων έχει περάσει, κατά ένα φυσικό ίσως και αναπότρεπτο τρόπο και στα έμβια όντα, των οποίων τα κύτταρα αποτελούν τα δομικά στοιχεία. Τι παρατηρούμε λοιπόν στα έμβια όντα; Παρατηρούμε την ύπαρξη ενός και μοναδικού πρωταρχικού σχεδίου, που είναι η διατήρηση και ο πολλαπλασιασμός του είδους. Αυτό το εκδηλώνουν με τη δομή τους και το εκπληρώνουν με τα επιτεύγματά τους, που υπηρετούν επί μέρους σχέδια και αποσπάσματα του ενός και μοναδικού πρωταρχικού σχεδίου. Αυτή είναι μια βασική έννοια για τα έμβια όντα που τα ξεχωρίζει από όλες τις άλλες δομές και τα συστήματα που βρίσκονται στο σύμπαν. Την ιδιότητα αυτή ο Jacques Monod (Ζακ Μονό-επίσης βραβείο Nobel 1965) την ονόμασε τελεονομία, από την ελληνική λέξη «τέλος» δηλαδή «σκοπός».
Δεν είναι όμως η μόνη, ούτε είναι αρκετή από μόνη της να χαρακτηρίσει τα έμβια όντα. Μία άλλη χαρακτηριστική ιδιότητα των έμβιων όντων είναι η «αυτόνομη μορφογένεση». Η ιδιότητα αυτή εξασφαλίζει ότι η μακροσκοπική δομή ενός έμβιου όντος δεν οφείλει τίποτα σχεδόν στην ενέργεια εξωγενών δυνάμεων, ενώ οφείλει τα πάντα ως την παραμικρή λεπτομέρεια σε «μορφογενετικές» αλληλεπιδράσεις εσωτερικές του ίδιου του όντος.
Ηδη όμως έχει γίνει φανερό ότι αναφερόμενοι στις προηγούμενες ιδιότητες μιλάμε για ένα σημαντικό όγκο πληροφοριών που συλλαμβάνεται και επομένως, όπως είναι φυσικό, προϋποθέτει μια πηγή, ένα πομπό. Αυτή είναι η τρίτη ιδιότητα των έμβιων όντων: Οτι έχουν τη δυνατότητα να αναπαράγουν και να μεταβιβάζουν απαράλλαχτη την πληροφορία που αντιστοιχεί στην ίδια τους τη δομή. Αυτή την ιδιότητα, ο Μονό, την ονόμασε αμετάβλητη αναπαραγωγή ή αμετατροπία.
Αυτές οι τρεις ιδιότητες που προαναφέραμε, στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους, ορίζουν με κριτήρια γενικά τις μακροσκοπικές ιδιότητες που διακρίνουν τα έμβια όντα από τα άλλα αντικείμενα του σύμπαντος.
Από τα παραπάνω, έχει ήδη αναφανεί η επιστημολογική αντίφαση, η οποία πιστεύω ότι δικαιολογεί τον τίτλο του σημειώματος. Από τη μία είμαστε υποχρεωμένοι να αναγνωρίσουμε τον τελεονομικό χαρακτήρα των έμβιων όντων (αναγνωρίζουμε δηλαδή ενυπάρχοντα σκοπό), ενώ από την άλλη ισχυριζόμαστε ότι το αίτημα της αντικειμενικότητας είναι ταυτόσημο της επιστήμης (το ότι, δηλαδή, αρνείται να ερμηνεύσει τα φαινόμενα με προϋποθέσεις τελικών αιτίων, πάει να πει, με προϋπόθεση την ύπαρξη σχεδίου).
«Είναι άραγε η αντίφαση αυτή φαινομενική και επομένως επιλύεται ή θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι είναι ριζικά ανεπίλυτη;» διερωτάται ο Ζακ Μονό. Στα επόμενα σημειώματα η στήλη, ακολουθώντας τη σκέψη του Μονό, θα προσπαθήσει να δώσει απάντηση.
(*) δρ Μηχανικός τ. Δ/ντής ΔΕΔΔΗΕ Α.Ε.
Αναφορές: Ζ. Μονό, Η τύχη και η αναγκαιότητα,
εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1997
Όλα τα δημοσιευμένα κείμενα της στήλης μπορείτε να τα βρείτε στο http://www.haniotika-nea.gr/author/koufakis/
