Ένας χαρακτηρισμένος παραδοσιακός οικισμός, η πορεία του στο χρόνο, η αξία του στο σήμερα, οι κάτοικοι του και η σχέση τους με το σύγχρονο Γαβαλοχώρι. Όλα τα παραπάνω αναλύονται στην πολύ ενδιαφέρουσα εργασία δύο φοιτητριών της Σχολής Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου Κρήτης, της Σοφίας – Ραφαηλίας Μάνδη και της Ανδρούλας Αγαπίου.
Μια εργασία που τα έχει…όλα. Πλούσια ιστορική αναφορά στον οικισμό από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, η δομή του, η αρχιτεκτονική των κατοικιών από την τυπολογία, την κατασκευή, τη μορφολογία τους, μια παρουσίαση του νομικού καθεστώτος προστασίας του οικισμού και μια αναλυτική καταγραφή της σημερινής κατάστασης: Κοινωνική σύσταση και τουρισμός, χαρτογράφηση, χρονολόγηση, αποτύπωση των χρήσεων των κτισμάτων και δεικτική παρουσίαση των αλλοιώσεων της παραδοσιακής του μορφής.
«Ο σκοπός της εργασίας είναι η παρουσίαση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του οικισμού μέσα από την αποτύπωση χαρακτηριστικών κτισμάτων κατοικίας, που διασώζονται έως σήμερα, η ανάλυση των κατασκευαστικών και μορφολογικών τους στοιχείων και η συνολική καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασής του. Στόχοι είναι μία πρώτη προσέγγιση των παραμέτρων που επιδρούν στην ταυτότητα των παραδοσιακών κτηρίων, και των προβλημάτων της ένταξης των νέων κτισμάτων ως συνέχειας του υπάρχοντος παραδοσιακού ιστού» εξηγούν οι φοιτήτριες στην εργασία τους για την υλοποίηση της οποίας είχαν την αμέριστη συμπαράσταση της κ. Αιμιλίας Κλάδου-Μπλέτσα, αρχιτεκτόνισσας μηχανικού που έχει ασχοληθεί με τον οικισμό,
Η ΔΟΜΗ
«Ο οικισμός είναι διάσπαρτος, αρκετά εξαπλωμένος στην περιοχή και περιλαμβάνει ένα σύνολο από 18 γειτονιές, με κτίσματα παραδοσιακά και σύγχρονα να συνυπάρχουν. Η δομή του Γαβαλοχωρίου στο κέντρο του, όπου συναντά κανείς τα παλαιότερα κτίσματα, είναι συνεκτική, και δεν ακολουθείται ενιαίο ρυμοτομικό σύστημα. Επιπλέον, δεν εντοπίζονται κλειστά οικοδομικά τετράγωνα, παρά μόνο ένα, στο κέντρο του χωριού. Υπάρχει συνέχεια η οποία δημιουργείται από τους τοίχους που οριοθετούν τις κατοικίες, οι οποίες χωρίζονται με μεσότοιχους. Στις παρυφές του πυρήνα του οικισμού, τα κτήρια είναι διατεταγμένα πιο αραιά και μεταξύ τους παρεμβάλλονται ελεύθεροι χώροι. Η ανάπτυξη του οικισμού δεν έγινε γύρω από ένα μόνο κέντρο, εκκλησίες ή δημόσιου χαρακτήρα κτήριο, αλλά γύρω από πολλά διαφορετικά κέντρα» αναφέρουν στην εργασία τους οι ερευνήτριες.
ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ-ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ
«Τα περισσότερα κτήρια φαίνεται να ανήκουν στην ύστερη περίοδο της Τουρκοκρατίας και στην περίοδο της Κρητικής Πολιτείας. Σήμερα, οι επικρατέστεροι τύποι κατοικίας που συναντούνται στον οικισμό είναι δύο:
α) το δωματοσκέπαστο καμαρόσπιτο, συνήθως ενταγμένο σε κλειστό κτηριακό συγκρότημα με εσωτερική αυλή το οποίο αποτελείται από κτίσματα σε διάταξη Γ ή Π, που έχουν επίπεδη στέγη. Η είσοδος στην αυλή πραγματοποιείται διαμέσου του οξώστη.
β) το διώροφο με δίρριχτη στέγη, με εσωτερική αυλή και με την είσοδο να πραγματοποιείται τις περισσότερες φορές διαμέσου του οξώστη, ενώ υπάρχουν και κτίσματα στα οποία η είσοδος γίνεται απευθείας μέσα στην κατοικία, με μερικά εξ αυτών να διαθέτουν εξώστη. Στον οικισμό υπάρχει μια κλασικίζουσα κατοικία, με τα βασικά χαρακτηριστικά των νεοκλασικών ενσωματωμένα και απλουστευμένα από τους ντόπιους τεχνίτες».
Το βασικό υλικό δόμησης στα σπίτια του Γαβαλοχωρίου είναι σύμφωνα με την εργασία «η πέτρα στη φυσική της κατάσταση ή λαξευμένη. Οι λαξευτοί λίθοι, χρησιμοποιούνται εναλλάξ για να σχηματίσουν τις γωνιές των κτισμάτων, για να δομήσουν τις παραστάδες των ανοιγμάτων και για να κατασκευάσουν το τόξο της καμάρας. Η προέλευση των λίθων είναι από τον τοπικό ασβεστόλιθο της περιοχής ο οποίος είναι μαλακός και ευκόλως επεξεργάσιμος. Για τα υπόλοιπα μέρη των τοίχων έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορα μεγέθη ακατέργαστων-ακανόνιστων λίθων.
Οι τοιχοποιίες στο Γαβαλοχώρι έχουν κατασκευαστεί με αργολιθοδομή, της οποίας το πάχος κυμαίνεται από 50 έως 70 εκ. Ένα ακόμα υλικό που χρησιμοποιείται είναι το ξύλο, το οποίο επίσης συναντάται στη φυσική του μορφή που είναι οι κορμοί δέντρων, και πιο συγκεκριμένα κυπαρισσιών. Τα δοκάρια, που είναι χοντροί κορμοί, στηρίζονται σε ειδικές οπές που έχουν διαμορφωθεί στις εσωτερικές πλευρές των τοίχων και τοποθετούνται παράλληλα με την μικρή πλευρά του εκάστοτε χώρου. Από πάνω τους τοποθετούνται σκίζες ή, μεταγενέστερα, πλανισμένες σανίδες. Επειτα, προστίθενται ξεροί θάμνοι, για να συγκρατούν το χώμα. Αυτό είναι το βασικό στοιχείο της κατασκευής του δώματος. »
ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ
«Η διάταξη των κτηριακών όγκων που συγκροτούν την κατοικία, στο σύνολό τους, διέπεται από κοινές αρχές. Καθαροί όγκοι διατάσσονται σε σχήμα Γ ή Π και περικλείουν την αυλή σε συνεργασία με τους όγκους των διπλανών κτισμάτων. Δεν τοποθετούνται απευθείας πάνω στο δρόμο ή τοποθετείται μόνο ένα τμήμα τους. Εναλλακτικά, τα σπίτια αποτελούνται από έναν συμπαγή ορθογωνικό όγκο. Αυτά άλλοτε έχουν αυλή και άλλοτε όχι. Η κλίμακα των κτιρίων είναι κοντά στην ανθρώπινη. Παρόλο που υπάρχουν αρκετά κτίσματα που είναι διώροφα, η κλίμακα παραμένει ανθρώπινη, καθώς είτε αυτά βρίσκονται στο βάθος του οικοπέδου είτε εάν είναι στον δρόμο εναλλάσσονται με ισόγεια. Σε αυτό συμβάλλουν και τα μικρών διαστάσεων ανοίγματα στις όψεις αλλά και η εμφανής τοιχοποιία στα διάφορα σημεία. Στις όψεις προς τον δρόμο υπάρχουν κατοικίες εσωστρεφείς αλλά και πιο εξωστρεφείς. Η εσωστρέφεια γίνεται φανερή από τους ψηλούς μαντρότοιχους που διαχωρίζουν το δημόσιο-δρόμο από το ιδιωτικό-κατοικία, αλλά και από τα λίγα και μικρά ανοίγματα που έχουν οι τοίχοι προς τον δρόμο».
Η ΑΛΛΟΙΩΣΗ
Οι βασικές αλλοιώσεις που εντοπίστηκαν κατά την έρευνα είναι: Κακή μίμηση παραδοσιακού τρόπου δόμησης, αντικατάσταση κεραμοσκεπής με λαμαρίνα, χρήση ασύμβατων υλικών με τα παραδοσιακά, αντικατάσταση παραδοσιακών κουφωμάτων, αλλοίωση των όψεων με διάνοιξη νέων ανοίγματων διαφορετικών διαστάσεων, παραμόρφωση ανοιγμάτων, χρήση σύγχρονων στηθαίων/ κιγκλιδωμάτων, ανύψωση στέγης, προσθήκη εξώστη, στεγάστρων, θερμοσίφωνες, κεραίες, κλιματιστικά μηχανήματα σε δώματα και στέγες, σύγχρονες υδρορροές και καπνοδόχοι, ιδιότυπα διακοσμητικά στοιχεία, προσθήκες ορόφων κ.ά. Για αυτό και στα συμπεράσματά τους οι φοιτήτριες τονίζουν πως «η προστασία στο Γαβαλοχώρι μέσω των Προεδρικών Διαταγμάτων δεν είναι επαρκής. Αν και ο οικισμός κηρύσσεται προστατευόμενος σχετικά νωρίς και οι οικοδομικές άδειες απαιτούν έγκριση από το Υπ. Πολιτισμού, γεγονός που καθιστά τον βαθμό ελέγχου της αρχιτεκτονικής του οικισμού σχετικά υψηλό, η κατάσταση που επικρατεί δεν είναι ιδανική. Η εικόνα του Γαβαλοχωρίου θα έπρεπε και θα μπορούσε να είναι καλύτερη.
Η διατήρηση και η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, και πιο ειδικά της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του παρελθόντος είναι ένα διαχρονικό αίτημα. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης η διαφύλαξη της αποτελεί ευθύνη τόσο του κράτους όσο και της τοπικής κοινότητας. Το κοινωνικό σύνολο θα πρέπει να συμμετέχει στη σωτηρία και την προβολή της αρχιτεκτονικής του παρελθόντος, καθώς είναι ένα ζήτημα που αφορά όλους. Η αρχιτεκτονική κληρονομιά όχι μόνο ανήκει στα πολιτιστικά αγαθά αλλά είναι και τεκμήριο της ιστορίας, αλλά και της αισθητικής του παρελθόντος, το οποίο θα πρέπει να διαφυλαχθεί και για τις επόμενες γενιές. Πόσο μάλλον ένας οικισμός σαν το Γαβαλοχώρι που ακόμα διαθέτει ένα αξιόλογο αναλλοίωτο κτηριακό απόθεμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Για την επίτευξη της ανάδειξης και της προστασίας του παραδοσιακού συνόλου του Γαβαλοχωρίου επιβάλλεται η διαρκής ενημέρωση τόσο των κατοίκων όσο και των φορέων σχετικά με την πολιτιστική κληρονομιά, αλλά και να θεσπιστούν αυστηρότεροι οροί δόμησης».
ΟΙ ΦΟΙΤΗΤΡΙΕΣ-ΕΡΕΥΝΗΤΡΙΕΣ
Η πρόκληση της έρευνας πάνω σε ένα μοναδικό ιστορικό σύνολο όπως είναι το Γαβαλοχώρι ήταν ένα από τα κίνητρα που έκανε τη Σοφία Ραφηλία Μάνδη και την Ανδρούλα Αγαπίου να μελετήσουν τον οικισμό. Για την εργασία τους μίλησαν στις “διαδρομές”.
• Γιατί επιλέξατε τον οικισμό του Γαβαλοχωρίου, τι ήταν αυτό που σας κίνησε το ενδιαφέρον να ασχοληθείτε με τη συγκεκριμένη περιοχή;
Το Γαβαλοχώρι επιλέχθηκε ανάμεσα από διάφορους οικισμούς που μας προτάθηκαν από τους καθηγητές μας κ. Ασλανίδη και κ. Σκουτέλη. Η επιλογή μας στηρίχθηκε στο γεγονός πως όχι μόνο συνίσταται από ένα αξιόλογο ιστορικό σύνολο, αλλά ταυτόχρονα είναι ένας ζωντανός, εξελισσόμενος οικισμός με πολυπολιτισμικό χαρακτήρα.
• Ποια η μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετωπίσατε (επισκέψεις και καταγραφές, φωτογραφήσεις, εύρεση ιστορικών στοιχείων, επαφή και ερωτηματολόγια με τους κατοίκους κ.ά.);
Μια μεγάλη δυσκολία για εμάς ήταν η μεταφορά μας από και προς το χωριό καθώς τα 2 δρομολόγια του ΚΤΕΛ επιτρέπουν μόνο μια ολιγόωρη επίσκεψη. Όσον αφορά τις φωτογραφήσεις, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους κάτοικους που μας επέτρεψαν την είσοδο στα σπίτια τους και στα δώματά τους, ώστε να καταφέρουμε να ολοκληρώσουμε την φωτογράφηση και να διεκπεραιώσουμε την έρευνα, αλλά και αυτούς που μας βοήθησαν με τη διανομή των ερωτηματολογίων.
• Υπάρχει κάτι που σας εξέπληξε από τα ευρήματά σας αναφορικά με την αρχιτεκτονική του χωριού, τις μετέπειτα αλλοιώσεις του;
Μεγάλη έκπληξη αποτέλεσαν κτήρια τα οποία αν και ανήκουν στην προπολεμική περίοδο ήταν σχεδόν αδύνατον να αναγνωρισθούν ως παλαιότερες κατασκευές οι οποίες έχουν υποστεί τροποποιήσεις.
• Πιστεύετε ότι και η ερευνητική σας εργασία θα μπορούσε να αποτελέσει ένα “μπούσουλα” για τις αρχές Δήμο, Περιφέρεια, Εφορία Νεωτέρων Μνημείων ώστε πάνω σε αυτή να σχεδιάσουν μια ανάπλαση του οικισμού που να συμβαδίζει με ό,τι αποτελεί προστατευόμενη ζώνη;
Η ερευνητική μας εργασία μπορεί να αποτελέσει, για τους αρμόδιους, το έναυσμα για την εκπόνηση μιας εμπεριστατωμένης μελέτης, ώστε να γίνει μια ανάπλαση, που να αναδείξει το παραδοσιακό σύνολο του Γαβαλοχωρίου.
• Γενικά στην Κρήτη είναι ελάχιστοι οι οικισμοί που διατηρούν κάποιο “χρώμα”, στους οποίους μπορείς να δεις και να κατανοήσεις την αρχιτεκτονική του παρελθόντος. Πολλοί το αποδίδουν στην ραγδαία τουριστική ανάπτυξη των τελευταίων 40 ετών που συμπαρέσυρε τα πάντα και στη μη εφαρμογή της νομοθεσίας προστασίας τέτοιων οικισμών -όπου υπήρξε- η δική σας άποψη;
Είναι γεγονός πως η Κρήτη είναι από τους βασικότερους προορισμούς του ελληνικού τουρισμού και αυτό επηρεάζει τόσο τη φυσική όσο και τη κοινωνική σύσταση του νησιού. Οι αλλαγές που προκύπτουν στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, οφείλονται στις διάφορες αναπτυξιακές πιέσεις σε συνδυασμό με τη μη εφαρμογή της νομοθεσίας. Αποτέλεσμα αυτών, είναι αρχικά οι αλλοιώσεις και τέλος οι παραμορφώσεις οικισμών που υφίστανται από τα χρόνια των Ενετών ή ακόμα και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με αυτόν τον τρόπο χάνεται η παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Όμως, η αρχιτεκτονική κληρονομιά όχι μόνο ανήκει στα πολιτιστικά αγαθά αλλά είναι και τεκμήριο της ιστορίας και της αισθητικής του παρελθόντος, το οποίο θα πρέπει να διαφυλαχθεί και για τις επόμενες γενιές, και σε αυτό θα πρέπει να συμβάλλει τόσο η τοπική κοινότητα όσο και το κράτος.
Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Μεθοδική εργασία
«Η ερευνητική εργασία των Α. Αγαπίου και Σ. Ρ. Μάνδη μελετά τον παραδοσιακό οικισμό του Γαβαλοχωρίου και ειδικότερα επιχειρεί να αναλύσει και να αξιολογήσει τον τρόπο με τον οποίον επέδρασε στην αρχιτεκτονική του φυσιογνωμία η εγκατάσταση νέων κατοίκων, κυρίως από το εξωτερικό, κατά τις τελευταίες δεκαετίες» επισημαίνει ο καθηγητής του Πολυτεχνείου Κρήτης κ. Κ. Ασλανίδης (φωτ.). Ο ίδιος τονίζει πως «με τη συστηματική καταγραφή και εξέταση όλων των κτηρίων του οικισμού και την αποτύπωση των διαπιστώσεων σε αναλυτικούς χάρτες δίνεται μία σαφής εικόνα της σημερινής κατάστασής του και εξάγονται ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Ευκόλως γίνεται αντιληπτό ότι παρά τους ειδικούς όρους δόμησης και τον αρχιτεκτονικό έλεγχο της οικοδομικής δραστηριότητας, τόσο οι επεμβάσεις σε παλαιά κτήρια όσο και οι νέες κατασκευές έχουν επιφέρει σημαντική αλλοίωση του χαρακτήρα του χωριού. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσματα ενός ερωτηματολογίου, από τα οποία προκύπτει ότι η αλλοίωση αυτή γίνεται περισσότερο αντιληπτή από τους ντόπιους, λιγότερο από τους αλλοδαπούς που διαθέτουν μόνιμες ή παραθεριστικές κατοικίες στο χωριό και ακόμη λιγότερο από τους περιστασιακούς επισκέπτες. Η μεθοδική αυτή εργασία ελπίζουμε να συμβάλει στην προσπάθεια των τοπικών φορέων και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στην προστασία του αξιόλογου αυτού αρχιτεκτονικού συνόλου».
Η ΚΑΤΟΙΚΟΣ: «Κάτι παραπάνω από εξαιρετική προσπάθεια…»
«Δεν έχω λόγια για την εργασία των παιδιών! Η λέξη εξαιρετική δεν μπορεί να την περιγράψει! Θα ήθελα να δω να συνεχίζεται γιατί αποτελεί μια προεργασία για την κατάσταση του οικισμού, μας δίνει στοιχεία για το τι κάνουμε εμείς οι κάτοικοι λάθος, τι θα πρέπει να διορθώσουμε ώστε να διατηρήσει το Γαβαλοχώρι τον παραδοσιακό του χαρακτήρα» δηλώνει η δημοτική σύμβουλος, εκπαιδευτικός και μόνιμη κάτοικος του χωριού κα Τασία Φρονιμάκη (φωτ.).
Η κα Φρονιμάκη ήταν αυτή στην οποία απευθύνθηκαν οι φοιτήτριες για να τις συνδράμει. «Βοήθησα τα παιδιά να γνωρίσουν καλύτερα το χωριό, στον χαρακτηρισμό των οικιών και στις χρήσεις. Η δομή, οι ιστορικές αναφορές πάνω στο οποίο βοήθησα τα παιδιά, οι φωτογραφίες, τα άρθρα, τα βιβλία πάνω στα οποία έστησαν την εργασία τους τα παιδιά, δείχνουν πόσο καλή δουλειά έγινε. Συγχαρητήρια στους καθηγητές για τις κατευθύνσεις που έδωσαν στα παιδιά. Θεωρώ ότι η εργασία αυτή θα πρέπει να συνεχιστεί, να ενταχθεί σε κάποιο χρηματοδοτικό πρόγραμμα, να μην μείνει έτσι…».
