ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ
Πανευρωπαϊκής αναγνώρισης πολιτικός φιλόσοφος
Περιοδικό ΛΕΒΙΑΘΑΝ, 15ο τεύχος – β’ περίοδος, 1994
Στον Marin Terspstra τον Σεπτέμβρη του 1993, όταν έγινε στο πανεπιστήμιο του Nijmegen (Ολλανδία) ένα συμπόσιο αφιερωμένο στο έργο του Π.Κ., όπου με την ευκαιρία αυτού του γεγονότος έδωσε την ιστορική συνέντευξη για το μεγάλο έργο του, για την κρίση του Κομμουνισμού, για την κρίση των ευρωπαϊκών ιδεών της νεωτερικότητας, αλλά και για την κατάκριση και ταυτόχρονα την αναγνώριση του πολέμου ως διαχρονικού κυρίαρχου γεγονός.
Η συνέντευξη με τα 10 σημαντικά ερωτήματα που υποβλήθηκαν από το περιοδικό ΛΕΒΙΑΘΑΝ με προσεκτική – ουσιαστική διατύπωσή του από τον Marin Terspstra προτάσσεται στο περιοδικό ως βασική πρώτη προσέγγιση στη σκέψη και στο έργο του Π.Κ. σε ένα ευρύ αφιέρωμα για τον μεγάλο στοχαστή που πραγματοποίησε στο ίδιο τεύχος του περιοδικού ΛΕΒΙΑΘΑΝ, με τα κάτω θέματα:
Α) Παναγιώτης Κονδύλης: “Πόλεμος και πολιτική: Η θέση του Clausewitz”.
Β) Παναγιώτης Κονδύλης: “O συντηρητισμός ως ιστορικό φαινόμενο”.
Γ) Παναγιώτης Κονδύλης: “Η γένεση της διαλεκτικής”.
Δ) Παναγιώτης Κονδύλης: “Βασική εργογραφία”.
Ε) Θεόδωρος Γεωργίου: “Κριτική της περιγραφικής θεωρίας του Π.Κ.”.
ΣΤ) Στέλιος Βιρβιδάκης: “Σχόλια στο έργο Ισχύς και Απόφαση του Π.Κ.”.
Ε) Παναγιώτης Κονδύλης: “Οφειλόμενες απαντήσεις” και
Η) Carl Schmitt: “Πολιτική Θεολογία” (Μετάφραση – σχόλια: Π. Κονδύλης).
Το πολύτιμο αφιέρωμα του ΛΕΒΙΑΘΑΝ κυκλοφόρησε 23-5-1994, περίπου 20 χρόνια πριν. Εμείς, εκτιμώντας, για λογαριασμό των αναγνωστών – αναγνωστριών των “Χανιώτικων νέων” θα παρουσιάσουμε σε 3 κείμενα τις τότε θέσεις της συνέντευξης του Π.Κ. για να ασχοληθούμε αργότερα με τα άλλα μεγάλα θέματα του αφιερώματος στον μετέπειτα πρόωρα χαμένο στοχαστή, θέματα που είναι τόσο επίκαιρα σήμερα και αύριο.
Στο σημαντικό περιοδικό ΛΕΒΙΑΘΑΝ (της εταιρείας έρευνας και μελέτης του πολιτισμού και της κουλτούρας, τεύχος 15, β’ περίοδος, 1994), δημοσιεύθηκε ένα πολυσέλιδο αφιέρωμα για τις θέσεις και το έργο ενός από τους σύγχρονους μεγάλους Έλληνες διανοούμενους με διεθνή αναγνώριση του έργου του, ιδιαίτερα στη Γερμανία, του Παναγιώτη Κονδύλη.
Στο αφιέρωμα αυτό παρουσιάζεται μια συνέντευξη με δέκα ερωτήσεις – απαντήσεις, τις οποίες, βασικά, θα παρουσιάσουμε ως ιδιαίτερα επίκαιρες στις σύγχρονες δραματικές συγκυρίες κρίσεως στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στον κόσμο.
Στα δυο τελευταία κείμενά μας παρουσιάσαμε το σημαντικό δοκίμιο του George Steiner “Δέκα Λόγοι (πιθανής) Μελαγχολίας”. Για να συνεχίσουμε με “Δέκα Ερωτήσεις στον Π. Κονδύλη”, έναν Έλληνα διευρωπαϊκής και διεθνούς αναγνώρισης, που άφησε ένα πολύ μεγάλο έργο για όλα τα κρίσιμα θέματα του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού, αλλά και για τα κρίσιμα προβλήματα της Ελλάδας στην τωρινή Ευρώπη και στον αυριανό αντιμαχόμενο, σε όλα τα επίπεδα, κόσμο μας.
Η συνέντευξη αυτή δόθηκε με την ευκαιρία διοργάνωσης συμποσίου αφιερωμένου στο έργο του, τον Σεπτέμβρη του 1993 στο Πανεπιστήμιο Nijmegen στην Ολλανδία και δημοσιεύθηκε τόσο στην Ολλανδία όσο και στη Γερμανία, αλλά και στο Βέλγιο με 10 προσεχτικά διατυπωμένες ερωτήσεις του Marin Terspstra.
ΕΝΙΑΙΟΣ Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΠΡΑΞΗΣ
Ερώτηση 1η: “Πώς θα χαρακτηρίζατε περισσότερο τον εαυτό σας: ως ιστορικό, ως φιλόσοφο ή ως πολιτικό στοχαστή, αφού κατ’ αρχήν ως συγγραφέας εκτεταμένων μελετών πάνω σε σημαντικές επόψεις της δυτικής ιστορίας των ιδεών και της δυτικής σκέψης γράψατε για φιλοσόφους και τους στοχασμούς τους, αλλά έχετε γράψει και ένα σημαντικό έργο που εκθέτει τις βασικές φιλοσοφικές μας σχέσεις; Επί πλέον, όμως τα τελευταία χρόνια, πήρατε τον λόγο και σε πολιτικές συζητήσει. Κι αν μπορείτε να ταυτίσετε τον εαυτό σας με καθέναν από τους τρεις αυτούς τύπους, πώς ξεπερνάτε τις αναπόφευκτες εντάσεις ανάμεσα σε τούτες τις επιστήμες;”.
Ο αείμνηστος, εδώ και λίγα χρόνια, Παναγιώτης Κονδύλης είπε γι’ αυτή την ευρεία ερώτηση και τα εξής, τότε:
Απάντηση 1η: “Στο πλαίσιο της επιστημονικής μου δραστηριότητας είμαι ένας παρατηρητής των ανθρωπίνων πραγμάτων. Ένας αναλυτής της ανθρώπινης συμπεριφοράς μέσα σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Πρόθεσή μου είναι να κάμω πρόδηλη την ενότητα των βασικών της δομών και την εσωτερική λογική της εκδίπλωσής της στους τομείς της φιλοσοφικής, πολιτικής, κοινωνικής και ιστορικής πράξης. Όμως όταν οι άνθρωποι δραστηριοποιούνται φιλοσοφικά, δεν συμπεριφέρονται διαφορετικά απ’ ό,τι όταν ενεργούν πολιτικά και κοινωνικά….
Μάλιστα, όταν ξεκόψει απ’ αυτές τις τελευταίες και διαπιστώσει τον ενιαίο χαρακτήρα της ανθρώπινης πράξης, τότε μπορεί να χρησιμοποιήσει μια ενιαία φιλοσοφική εννοιολογία και να διαρρήξει τα όρια μεταξύ των επιστημών, θεωρώντας τες κατά κάποιο τρόπο όλες μαζί εκ των έξω…”.
ΤΕΛΕΙΩΣΑΝ ΟΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ “ΝΕΟΙ ΧΡΟΝΟΙ”
Ερώτηση 2η: “Τα μάλλον ιστορικά κύρια έργα σας πραγματεύονται μερικά μεγάλα φαινόμενα της σκέψης μέσα στην ιστορία της: τη γέννηση της διαλεκτικής, το φαινόμενο του διαφωτισμού και του συντηρητισμού, την εξέλιξη της κριτικής της μεταφυσικής στην πορεία των αιώνων. Τι σας ώθησε να ερευνήσετε, ειδικά τα φαινόμενα; Διαφαίνεται κάποια συνάφεια μεταξύ τους;”.
Απάντηση 2η: “Τα ιστορικά μου έργα περιέχουν μια θεωρία των ευρωπαϊκών Νέων Χρόνων. Αποτελούν εκάστοτε αναλύσεις βασικών πνευματικών και κοινωνικο-πολιτικών απόψεων της εκπληκτικής αυτής εξέλιξης, η οποία εκβάλλει στη σημερινή μας ιστορία.
Στις εργασίες μου για την παρακμή του αστικού πολιτισμού και για την πλανητική πολιτική μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού υπεισήλθα λεπτομερέστερα στο πλαίσιο της κοινωνικής ιστορίας… Με το συμπέρασμα ότι οι Ευρωπαϊκοί Νέοι Χρόνοι, ως ιστορική εποχή, με ειδοποιά γνωρίσματα, μολονότι οι βαθύριζες πνευματικές μας έξεις δεν θέλουν να το αντιληφθούν”.
ΣΤΟΧΟΣ Η ΔΙΑΡΡΗΞΗ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
“Βασικό μου μέλημα στα ιστορικά μου έργα είναι να τεκμηριώσω χειροπιαστά την ερμηνευτική γονιμότητα της γενικής μου θεώρησης των ανθρωπίνων πραγμάτων. Αν μια ορισμένη θεώρηση καταφέρνει να υπαγάγει σ’ έναν κοινό παρονομαστή και να συλλάβει με ενιαίο τρόπο θέματα και φαινόμενα που από πρώτη όψη απέχουν πολύ μεταξύ τους, τότε προφανώς έχει πολλά πλεονεκτήματα. Μια μεθοδολογικά προσανατολισμένη σύγκριση έργων όπως ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, Συντηρητισμός ή Θεωρία του Πολέμου θα έδειχνε, πιστεύω, πώς επιχειρώ τη διάνυξη, διάρρηξη των ορίων μεταξύ των επιστημών… Γιατί, μονάχα όπου μέσα όλο ερμηνεύεται δίχως κενά μπορεί κανείς να έχει ως έναν βαθμό πεισθεί για τη βασιμότητα αυτού.
Ωστόσο, για την εργασία μου πάνω στη γένεση της Εγελιανής διαλεκτικής προείχε το ενδιαφέρον μου να φωτίσω την προϊστορία του μαρξισμού και των κοσμοθεωρητικών προϋποθέσεων της Μαρξιστικής φιλοσοφίας της ιστορίας.
Η θετική και αρνητική αντιπαράθεση με τον Μαρξισμό στο επίπεδο της θεωρίας και με το Κομμουνιστικό κίνημα στο επίπεδο της πολιτικής πράξης, υπήρξε κεντρική εμπειρία στην πνευματική και προσωπική μου ζωή”.
ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΕΜΙΚΗ Η ΣΚΕΨΗ;
Ερώτηση 3η: “Στην εισαγωγή του βιβλίου σας για τον Διαφωτισμό βρίσκεται η φράση: η σκέψη είναι από τη φύση της πολεμική.
Σε τούτη τη φράση, που συγγενεύει με την άποψη του Carl Schmitt ότι οι πολιτικές έννοιες είναι ως εκ της καταγωγής τους πολεμικές, φαίνεται σαν να προϋποθέτετε τον πολεμικό χαρακτήρα όλων των εννοιών. Στην ίδια, όμως, εισαγωγή μέμφεσθε την πολεμική χρήση της σκέψης του Διαφωτισμού, την οποία έκαναν άλλοι. Σας ερμηνεύω σωστά όταν απ’ αυτό συμπεραίνω ότι για σας η σκέψη καθ’ εαυτήν είναι ή μπορεί να είναι ουδέτερη, έστω κι αν γίνεται χρήση ή κατάχρησή της με πολεμική πρόθεση εκ μέρους φιλοσόφων; Με άλλα λόγια, υπάρχει, παράλληλα με την πολεμική συνέπεια, και μια συνέπεια Λογική, της οποίας μπορεί να γίνει κατάχρηση σε δεδομένες συνθήκες; Πώς σχετίζονται οι δύο συνέπειες μεταξύ τους; Ως καθαρή και εφαρμοσμένη σκέψη;”.
Απάντηση 3η (αποσπάσματα): “Κατ’ αρχήν δεν μέμφθηκα, παρά απλώς διαπίστωσα την πολεμική χρήση της σκέψης του διαφωτισμού από μέρους άλλων…
Όμως, η λογική μπορεί να τεθεί στην υπηρεσία όλων των δυνατών θέσεων ακριβώς επειδή δεν τις παράγει, από αυτή την άποψη η λογική και η λογική σκέψη εν γένει, είναι ουδέτερη. Έτσι ο χαρακτήρας μιας σκέψης δεν κρίνεται από το ζήτημα της λογικής, αλλά από το ζήτημα των κανονιστικών αρχών και των αξιών…”.
Η ΗΘΙΚΗ ΜΕ ΑΞΙΩΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΚΑΝΕΙ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΕΧΘΡΟ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΗ
…Ωστόσο η περιγραφική και αξιολογικά ελεύθερη σκέψη μπορεί επίσης να εκδιπλωθεί μη λογικά, όμως στην περίπτωση αυτή ο λόγος δεν έγκειται στην επικράτηση του πολεμικού στοιχείου. Γενικά, όμως, οι έννοιες είναι πολεμικές, λόγω του κανονιστικού τους προσανατολισμού, ακριβώς η επίκληση κανονιστικών αρχών και αξιών (ή της “ορθής” ερμηνείας τους) από μέρους όλων των παρατάξεων επιτείνει την πολεμική και τον αγώνα -η ηθική με αξιώσεις κοινωνικής επιβολής (και όχι ο αυτάρκης σκεπτικισμός), κάνει τους ανθρώπους ανταγωνιστές και εχθρούς.
Το ίδιο όμως μπορούν να κάμουν και έννοιες, οι οποίες prima facie δεν φαίνονται να συνεπάγονται κάποιαν κανονιστική αρχή. Πρόκειται για την περίπτωση όπου μια παράταξη συνδέει συμβολικά την ταυτότητά της με μιαν έννοια, έτσι ώστε η επικράτηση ή η ήττα της έννοιας εκπροσωπεί συμβολικά μέσα στο πνευματικό φάσμα την επικράτηση ή την ήττα της αντίστοιχης παράταξης.
ΜΕ ΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΠΕΙΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΟΝ ΜΗΔΕΝΙΣΜΟ
Ερώτηση 4η: “Από την Αναγέννηση και μετά (ιδιαίτερα με τους Μακιαβέλι, Χόμπες και Σπινόζα) αναπτύσσονται ιδέες, οι οποίες οδηγούν με λογική συνέπεια στον μηδενισμό, δηλ. στην άρνηση αντικειμενικών κανονιστικών αρχών και αξιών. Μήπως ολόκληρη η μεταμεσαιωνική ή μεταθεολογική σκέψη, και όχι μόνον ο Διαφωτισμός, αποτελεί προσπάθεια διαφυγής από τούτη τη λογική συνέπεια, ενώ μονάχα λίγοι στοχαστές (όπως οι παραπάνω) τόλμησαν να κολυμπήσουν ενάντια στο ρεύμα, προτιμώντας την αλήθεια από τις παρηγοριές; Και μήπως από την άποψη αυτή η δική σας περιγραφική θεωρία της απόφασης αποτελεί ολοκλήρωση τούτης της λογικής συνέπειας;”.
Απάντηση 4η: “Θα ήθελα να τονίσω δύο σημεία. Πρώτον, η αμφιβολία για την αντικειμενικότητα των κανονιστικών αρχών και των αξιών εκφράσθηκε όχι μόνον στη Δύση και όχι μόνον στους Νέους Χρόνους (ινδική – κινεζική σκέψη, ελληνική αρχαιότητα και σοφιστική η οποία επεξεργάσθηκε την ίδια θέση πάνω στη βάση της αντίθεσης νόμου και φύσεως). Η φιλοσοφία του Πλάτωνα ουσιαστικά ήταν ένα μεγαλεπήβολο εγχείρημα ν’ αντιμετωπισθεί ο σοφιστικός σχετικισμός με έσχατα, δηλ. οντολογικά και μεταφυσικά επιχειρήματα… αλλά, η κοινωνική επικράτηση της ηθικής – κανονιστικής θεώρησης και ο ανταρτοπόλεμος εναντίον της – έχουν μεγάλη σημασία, αν θέλουμε να κατανοήσουμε, πέρα από τα εκάστοτε συμβεβηκότα, τον χαρακτήρα και τις λειτουργίες της φιλοσοφικής σκέψης. Στις καθαρές ανθρωπολογικές και κοινωνικές της συνάφειες ως εκλεπτυσμένη έκφραση της προσπάθειας των ανθρώπινων κοινωνιών ν’ αυτοσωθεί”.
…Αλλά οι ευρωπαϊκοί Νέοι Χρόνοι βρέθηκαν αναγκασμένοι να πολεμούν συνεχώς εναντίον του αξιολογικού σχετικισμού και του μηδενισμού επειδή η ορθολογιστική τους τοποθέτηση απέληγε ακριβώς στον μηδενισμό, ενάντια στην αριστοτελική μεταφυσική της ουσίας επιστρατεύθηκε η έννοια της λειτουργίας. Τότε, που ο κίνδυνος της διάλυσης όλων των ουσιών μέσα σε μεταβλητές λειτουργίες χρειάσθηκε ν’ αντιμετωπισθεί με την επινόηση καινούργιων υποστάσεων: η Φύση, ο Άνθρωπος και η Ιστορία. Διαδέχθηκαν έτσι τον Θεό και το (υπερβατικό) Πνεύμα. Όμως η έννοια της λειτουργίας επικράτησε ολοκληρωτικά στην πορεία του 20ού αι. και στο πλαίσιο μιας ανατροπής πλανητικού βεληνεκούς. Στην περιγραφή αυτής της διαδικασίας είναι αφιερωμένα τα βιβλία μου για τον Διαφωτισμό, για την κριτική της μεταφυσικής στους Νέους Χρόνους και για την παρακμή του αστικού πολιτισμού…
Όμως, στο δεύτερο σημείο που θέλω να τονίσω είναι ότι: ο μηδενισμός δεν μπορεί να σημαίνει παρότρυνση προς καταστροφή των πάντων, γιατί, τότε, η καταστροφή θα αναγορευόταν σε καινούργια κανονιστική αρχή, πράγμα μη λογικό.
Άλλωστε οι χειρότερες καταστροφές στην ίσαμε τώρα ιστορία έγιναν στο όνομα κανονιστικών αρχών και αξιών…
…Με το δελεαστικό ερώτημα να είναι: Γιατί η σκέψη δεν παραμένει στις καθησυχαστικές βεβαιότητες της τόσο χρήσιμης κανονιστικής θεώρησης της ζωής, αλλά αποτολμά το περιδιάβασμα σε τόσο επικίνδυνα μονοπάτια;
Μια συνέντευξη σπουδαίας σημασίας, η οποία μετά από 20 χρόνια συνεχών περιπετειών Ευρώπης – Ελλάδας και αμφίβολων σκέψεων, είναι ιδιαίτερα επίκαιρη για τις διαχρονικές πνευματικές αξίες που εκφράζει.
Μια πολύτιμη συνέντευξη ενός πανευρωπαϊκής απήχησης Έλληνα στοχαστή, που χάθηκε τόσο πρόωρα, αλλά το έργο του παραμένει.
Μια συνέντευξη που θα την ολοκληρώσουμε σε δύο ακόμα κείμενα, ως μια λάμψη ευθύνης στους χυδαίους και εγκληματικούς χρόνους μας.
