Μιχάλης Κατσαρός (1919-1998): Ο αιρετικός προφήτης της ελληνικής ποίησης

«ΜHN AΜΕΛΗΣΕΤΕ. ΠΑΡΤΕ ΜΑΖΙ ΣΑΣ ΝΕΡΟ. ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΜΑΣ ΘΑ ΕΧΕΙ ΠΟΛΛΗ ΞΗΡΑΣΙΑ»
………………………………………………………………….
Οκτώβριος 2021 και οι ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ επέστρεψαν κοντά στους αγαπητούς αναγνώστες, μετά την αναγκαστική απουσία τους τον Σεπτέμβριο. Ένα ταξίδι της γράφουσας στα μήτρια εδάφη της Ελευσίνας κι ένα απροσδόκητο ατύχημα στους παραμελημένους δρόμους της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας Ευρώπης 2023, την καθήλωσαν με γύψο στο δεξί χέρι και επώδυνες θλάσεις.’Ολα κάποτε περνούν και τι απομένει; H πολύτιμη γνώση και βέβαια η επίγνωση, ακριβή πείρα για κάθε καινούργιο βήμα. Στη διάρκεια της καθήλωσής μου εντός του πατρογονικού σπιτιού σκεφτόμουν πως τα σπίτια που μεγαλώσαμε -αν δεν τα επισκεφθούμε για καιρό- έχουν δυνατές ρίζες ως πλόκαμοι πεπρωμένου, έτσι και μένα με αιχμαλώτισαν ετσιθελικά από τα τέλη Αυγούστου. Πολύ κοντά εξελίσσονταν οι ετήσιες γιορτές των Αισχυλίων, όμως δεν μπόρεσα να πάω σε καμία. Η ποίηση έρχεται και σε βρίσκει κυρίως σε δύσκολες στιγμές για να σου φωνάξει τις αλήθειες της. Οι ποιητές ευτυχώς πάντα μας συντροφεύουν… Τις νύχτες, ο μέγιστος Ελευσίνιος τραγικός ποιητής Αισχύλος έφευγε από τον ανδριάντα του που στέκει στοχαστικός σε περίοπτη θέση στην είσοδο της πόλης κι ερχόταν και μου ψιθύριζε κάποιο από τα ωραία του αποφθέγματα: «σήκω, σήκω γρήγορα! Όποιος πέφτει, θα τον ποδοπατήσουν, είναι γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης».
Η πόλη για μακρύ χρονικό διάστημα -όσο διήρκησαν οι ολέθριες πυρκαγιές σε Εύβοια και Αττική- έζησε σε συνθήκες πολεμικής ετοιμότητας.Οι συχνές απογειώσεις πυροσβεστικών αεροσκαφών στην 112 Πτέρυγα Μάχης έστελναν σε όλη την πόλη τον γνώριμο ισχυρό και αγωνιώδη θόρυβο των κινητήρων και των τροχοδρομήσεων. Παρακολουθώντας από το νότιο παράθυρο του σπιτιού μου τις διελεύσεις των πορτοκαλί αεροσκαφών πάνω από τον αρχαιολογικό χώρο και το Ρολόι της Πόλης, υπέθετα -αφού την ορατότητα προς την θάλασσα την έκρυβε ο αρχαίος λόφος- ότι πιθανώς ανεφοδιάζονταν νερό από τον κόλπο της Ελευσίνας. Μια φωνή στιβαρή και προφητική ακούστηκε εντός μου. Ένας άλλος ποιητής είχε έρθει για να με συντροφέψει αλληλέγγυα, αφού οι ποιητές έχουν σπουδάσει τη μοναξιά. Ήταν η φωνή του Μιχάλη Κατσαρού που προειδοποιούσε: «μην αμελήσετε. Πάρτε μαζί σας νερό. Το μέλλον μας θα έχει πολλή ξηρασία». Γιατί όμως αυτός ο ποιητής μια τέτοια στιγμή; Η ανάκλησή του απολύτως ευεξήγητη. Πρώτα απ’ όλα πλέον βιώναμε την αρχή της ξηρασίας που προφήτευσε κι ύστερα η ανάμνησή του ήρθε κοντά στον κόσμο των ελληνικών φτερών αφού αυτός ο μεγάλος ποιητής και σπουδαίος αιρετικός της ελληνικής αριστεράς – μπήκε ως πρότακτος στην Ελληνική Αεροπορία σε ηλικία 17 ετών κι επανήλθε μετά την αποχώρηση των Γερμανών, αφού ήδη είχε πάρει μέρος στον ελληνο-ιταλικό ως αεροπόρος. Συνυπηρέτησε με τον Βαγγέλη Πολυδούρη, αδερφό της Μαρίας Πολυδούρη με τον οποίον υπήρξαν πολύ καλοί φίλοι, μάλιστα ο Πολυδούρης χρηματοδότησε την πρώτη ποιητική συλλογή του “Μεσολλόγγι” το 1949, αλλά και αργότερα ξαναχρηματοδότησε την έκδοση της συλλογής στην οποία περιλαμβάνονται τα ποιήματα των ετών 1950-1953.
Η έκδοση της σπουδαίας συλλογής “Κατά Σαδδουκαίων” το 1953 δίνει το απόλυτο στίγμα της ποιητικής του οντότητας.
Ο Μιχάλης Κατσαρός είναι ένας ποιητής της Αριστεράς, παραμένει όμως ανυπότακτος, ατίθασος, εντέλει δεν θα προσκυνήσει κανένα ιερατείο εξουσίας, ενώ το Κ.Κ.Ε. θα τον απομονώσει για δεκαετίες δίχως ωστόσο να τον διαγράψει. Ο ποιητής Γιώργος Μαρκόπουλος σε άρθρο του στην εφημερίδα ΑΥΓΗ 3-3-13 αναψηλαφεί το ιδεολογικό σύμπαν του ποιητή στη συλλογή του “Κατά Σαδδουκαίων” και αποτυπώνει με εξαιρετική ευστοχία την ευαίσθητη ποιοτική διαφορά του ποιητή, μια ιδιότητα που θεωρώ ότι έχουμε απόλυτη ανάγκη στην ταραγμένη και ψευδεπίγραφη εποχή που ζούμε: «…κατέδειξε τη διαφορά ανάμεσα στον πολιτικά στρατευμένο και τον πολιτικά στοχαζόμενο ποιητή που εκφεύγει από τον ολισθηρό οίστρο της συνθηματολογίας, έχοντας ως υλικό του εσωτερικές συγκρούσεις, αντιφάσεις και αμφιβολίες πνευματικής τάξεως».
Ακολουθεί απόσπασμα από την προαναφερθείσα συλλογή:

Όταν…
Όταν ακούω να μιλάν για τον καιρό
όταν ακούω να μιλάνε για τον πόλεμο
όταν ακούω σήμερα το Αιγαίο να γίνεται ποίηση
να πλημμυρίζει τα σαλόνια
όταν ακούω να υποψιάζονται τις ιδέες μου
να τις ταχτοποιούν σε μια θυρίδα
όταν ακούω σένα να μιλάς
εγώ πάντα σωπαίνω
-//-
Όταν ακούω κάποτε στα βέβαια αυτιά μου
ήχους παράξενους ψίθυρους μακρινούς
όταν ακούω σάλπιγγες και θούρια
λόγους ατέλιωτους ύμνους και κρότους
όταν ακούω να γελούν
όταν ακούω πάλι να μιλούν
εγώ πάντα σωπαίνω.
-//-
Μα κάποτε που η κρύα σιωπή θα περιβρέχει τη γη
κάποτε που θα στερέψουν οι άσημες φλυαρίες
κι όλοι τους θα προσμένουνε σίγουρα τη φωνή
θ’ ανοίξω το στόμα μου
θα γεμίσουν οι κήποι με καταρράκτες
στις ίδιες βρώμικες αυλές τα οπλοστάσια
οι νέοι έξαλλοι θ’ ακολουθούν με στίχους
χωρίς ύμνους
ούτε υποταγή στην τρομερή εξουσία.
Πάλι σας δίνω όραμα.
Από τους ποιητές του Μεσοπολέμου κάνοντας έναν μεγάλο χρονικό διασκελισμό έφτασα σε έναν σημαντικό ποιητή της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Η παραμονή μου στην Αθήνα -μια γερασμένη πόλη πλέον με πολύ κουρασμένους πολίτες- με οδήγησε σε ανακατατάξεις ιεραρχιών σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη δραστηριότητα. Πάντα θα προηγείται με διαφορά ο πρακτικός βίος. Είναι το βαθύτερο αίτημα της ίδιας της ζωής: η γένεσή της, η διαφύλαξή της και ακολουθεί ο εξωραϊσμός της. Στις τελευταίες πυρκαγιές του Αυγούστου μία εστία ήταν και στον Ασπρόπυργο, αρκετοί συμπολίτες μου πήραν τις οικογένειές τους κι έφυγαν έξω από την πόλη. Η πιθανότητα ενός εκτεταμένου ατυχήματος στο Θριάσιο θα σήμαινε ολοκαύτωμα.
Οι ποιητές πάντα μας συντροφεύουν και διασώζουν, αρπάχτηκα λοιπόν κι εγώ από τη σωσίβια λέμβο της ποιητικής φωνής του Μιχάλη Κατσαρού, μια φωνή ανατρεπτική, αντισυμβατική, καταργεί την υποκρισία και σε αφήνει γυμνό από οποιαδήποτε ψευδαίσθηση.
Ακολουθεί απόσπασμα από την ίδια συλλογή “Κατά Σαδδουκαίων”:
«Η διαθήκη μου
Αντισταθείτε
σ’ αυτόν που χτίζει ένα μικρό σπιτάκι
και λέει καλά είμαι εδώ.
Αντισταθείτε σ’ αυτόν που γύρισε πάλι στο σπίτι
και λέει: Δόξα σοι ο Θεός.
Αντισταθείτε
στον περσικό τάπητα των πολυκατοικιών
στον κοντό άνθρωπο του γραφείου
στην εταιρεία εισαγωγαί – εξαγωγαί
στην κρατική εκπαίδευση
στο φόρο
σε μένα ακόμα που σας ιστορώ.
-//-
Αντισταθείτε
σ’ αυτόν που χαιρετάει απ’ την εξέδρα ώρες
ατελείωτες τις παρελάσεις
σ’ αυτή την άγονη κυρία που μοιράζει
έντυπα αγίων λίβανον και σμύρναν
σε μένα ακόμα που σας ιστορώ
-//-
Αντισταθείτε πάλι σ’ όλους αυτούς που λέγονται
μεγάλοι
στον πρόεδρο του Εφετείου αντισταθείτε
στις μουσικές τα τούμπανα και τις παράτες
σ’ όλα τ’ ανώτερα συνέδρια που φλυαρούνε
πίνουν καφέδες σύνεδροι συμβουλάτοροι
σ’ όλους που γράφουν λόγους για την εποχή
δίπλα στη χειμωνιάτικη θερμάστρα
στις κολακείες τις ευχές στις τόσες υποκλίσεις
από γραφιάδες και δειλούς για το σοφό αρχηγό τους.
-//-
Αντισταθείτε στις υπηρεσίες των αλλοδαπών
και διαβατηρίων
στις φοβερές σημαίες των κρατών και τη διπλωματία
στα εργοστάσια πολεμικών υλών
σ’ αυτούς που λένε λυρισμό τα ωραία λόγια
στα θούρια
στα γλυκερά τραγούδια με τους θρήνους
στους θεατές
στον άνεμο
σ’ όλους τους αδιάφορους και τους σοφούς
στους άλλους που κάνουνε το φίλο σας
ως και σε μένα, σε μένα ακόμα που σας ιστορώ
αντισταθείτε.
Τότε μπορεί βέβαιοι να περάσουμε προς την Ελευθερία». Συμπληρώνοντας το ποιητικό έργο του αναφέρω και άλλες συλλλογές του: Οροπέδιο 1956, Σύγγραμμα 1975, Πρόβα και ωδές 1975, Αλφαβητάριο-ποιήματα Α-Ω 1978, Ονόματα 1980, 3Μ+3Μ=6Μ 1981, 4 μαζινό 1982, Μείον ωά 1985, Ο πατέρας του ποιητή 1987, Κορέκτ – φόβος του ποιητή 1996, Εννέα το επτά 1997.
Η επιμονή μου στη συλλογή ΚΑΤΑ ΣΑΔΔΟΥΚΑΙΩΝ εξηγείται από την επικαιρότητά της και στην εποχή μας. Όταν γράφτηκε εξέφραζε τη δυσθυμία του ποιητή για τη βιαστική επούλωση των τραυμάτων μιας μετεμφυλιακής Ελλάδας .Οι Σαδδουκαίοι… δεν εξέλειψαν ούτε από τη μεταπολιτευτική μας ιστορία… τώρα θρηνούμε την απώλεια τόσων στρεμμάτων δασικών πνευμόνων στη χώρα μας… θρηνούμε για την ίδια μας την αφασία…
Από το Υστερόγραφο:
Και συ λοιπόν στέκεις βουβός με
τόσες παραιτήσεις
από φωνή
από τροφή
από άλογο
από σπίτι.
Στέκεις απαίσια βουβός σαν
πεθαμένος:
Ελευθερία ανάπηρη πάλι σου τάζουν.
Σε λίγες μέρες φτάνει στο τέλος του το περιπετειώδες ταξίδι μου που ξεκίνησε καλοκαίρι και ολοκληρώνεται φθινόπωρο. Ήδη νιώθω μεγάλη συγκίνηση που στην πατρώα γη πλέον πλάγιασε για πάντα ο μέγιστος κι αγαπημένος Μίκης Θεοδωράκης. Καπετάνιος της δοξαστικά εμπνευσμένης και γιγάντιας μουσικής Κιβωτού του, γεμάτης θησαυρούς της ελληνικής ποίησης στα αμπάρια της! Την ταξίδεψε σε όλον τον κόσμο και για τελευταίο λιμάνι της επέλεξε ένα μέρος της Χανιώτικης γης! Συγκίνηση, τιμή και περηφάνια για όλους τους Κρήτες! Είναι γνωστή η φιλία του μεγάλου μας συνθέτη με τον Μιχάλη Κατσαρό και η αρχή της γνωριμίας τους που έγινε στα οδοφράγματα των Δεκεμβριανών. Αν σε αυτό το δύσκολο καλοκαίρι για όλους μας, αληθινά καίρια απάντηση ήταν το στεντόρειο ΑΝΤΙΣΤΑΘΕΙΤΕ του Μιχάλη Κατσαρού, τώρα στη φθινοπωρινή επιστροφή μου επιλέγω να ψιθυρίζω νοερά λίγους στίχους του Νίκου Καρούζου:
«Να γυρίζεις -αυτό είναι το θαύμα-
με κουρελιασμένα μάτια
με φλογωμένους κροτάφους
απ’ την πτώση
να γυρίζεις
στην καλή πλευρά σου».
Ευτυχώς που οι ποιητές πάντα μας συντροφεύουν….

*Η Ανδρομάχη Ε. Χουρδάκη είναι εκπαιδευτικός-φιλόλογος. Διδάσκει στο Παράρτημα Κισσάμου του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας Χανίων. Το 2018 εκδόθηκε η ποιητική συλλογή της ‘’Τα σκουλαρίκια της Περσεφόνης’’ και το 2020 το θεατρικό έργο της ‘’ Φεύγουσα’’ από τις εκδόσεις Ραδάμανθυς.

Σημειώσεις
«Οι ποιητές πορεύονται
μεγαλοπρεπείς
θωρακισμένοι
με τις πορφυρές τους λέξεις
διαβαίνουν τον κόσμο
κι εκτίθενται
στις αγοραίες αισθήσεις
πορφυροί!»
ποίηση
Ανδρομάχης Χουρδάκη

Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει το έργο και τη ζωή δημιουργών, λιγότερο γνωστών στην ευρύτερη κοινή γνώμη.