«Η ζωγραφική πρωτίστως εμπεριέχει ένα ψέμα. Λες ψέματα και πρέπει να πείσεις ότι είναι αλήθεια. Όμως αυτή η ζωγραφική αλήθεια δεν μπορεί να υποκαταστήσει το ντοκουμέντο. Η ζωγραφική δεν μπορεί να υποκαταστήσει αυτό το αίσθημα που εκπέμπουν τα ίδια τα αντικείμενα».
Ο Χανιώτης εικαστικός Μιχάλης Μανουσάκης άφησε για λίγο τους χρωστήρες και τους καμβάδες στην άκρη, για να μας ταξιδέψει «στην πατρίδα των παιδιών που είναι τα παιχνίδια», με όχημα την εντυπωσιακή συλλογή παλιών παιχνιδιών που έχει δημιουργήσει κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Τμήμα αυτής της συλλογής αποτελεί τον πυρήνα της έκθεσης “Ο τόπος του κάποτε – Ήρωες στα σκουπίδια” που παρουσιάζεται στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων και η οποία αποτέλεσε την αφορμή για να μιλήσουμε μαζί του. Μια κουβέντα που ξεκίνησε από τη δημιουργική σχέση του με το παρελθόν, στάθηκε σε μια προσωπική ανάμνηση της παιδικής του ηλικίας, περιστράφηκε γύρω από τη “γλώσσα” των πραγμάτων και τη ζωογόνο, για την ανθρώπινη ύπαρξη, λειτουργία του παιχνιδιού, για να καταλήξει στην οφειλή που αισθάνεται για τα Χανιά και το όραμα του να δωρήσει τη συλλογή στη γενέθλια πόλη του.
Όταν σας είπα ότι η έκθεση αυτή εκπέμπει μια αγωνία να μην ξεχαστούν τα παλιά παιχνίδια και οι γενιές που έπαιξαν με αυτά, με διορθώσατε και μού είπατε «δεν αγωνιώ να μην ξεχάσω, αλλά θέλω να θυμάμαι, να έχω επαφή με το παρελθόν». Τι ανάγκη είναι αυτή;
Όταν πηγαίνω στο Μοναστηράκι για να ανακαλύψω πράγματα, πράγματα κρυμμένα, συνειδητοποιώ την ιστορία που υπήρξε πριν από εμένα κι έρχομαι σε επαφή με ένα υλικό που τείνει να ξεχαστεί. Δεν νιώθω υπεύθυνος για να μην χαθεί αυτό το υλικό, αλλά γοητευμένος που ανακαλύπτω έναν κόσμο που υπήρξε και μοιάζει αθέατος σήμερα. Αυτό τον κόσμο θέλω επαναπροσδιορίσω και να τον μοιραστώ με τους άλλους σε αυτή την έκθεση.
Αυτό το υλικό συνδέεται και με δικά σας βιώματα;
Μεγάλωσα πολύ φτωχικά και στα χέρια μου δεν κράτησα τέτοια παιχνίδια. Για εμένα υπήρξαν παιχνίδια του βλέμματος, τα κοίταζα δηλαδή στις βιτρίνες. Από εκεί και πέρα, το υλικό αυτό για εμένα είναι ένα υλικό που παραπέμπει στην πατρίδα των παιδιών, γιατί η πατρίδα των παιδιών είναι τα παιχνίδια.
Αν αυτή η έκθεση είναι ένα ταξίδι στην παιδικότητά μας, ποια εικόνα σας έρχεται πρώτη στο μυαλό από τα δικά σας παιδικά χρόνια;
Θυμάμαι είναι Χριστούγεννα περίπου το ΄60. Είμαι παιδάκι και συναντάω τη νονά μου έξω από του Τσιγάλογλου. Το βλέμμα μου έπαιζε μια στα παιχνίδια των βιτρινών και μια στη νονά μου. Γυρίζει λοιπόν τότε αυτή και λέει στον νονό μου: “Δώσε μου πέντε δραχμές να πάρω κάτι στον Μιχαλάκη. Μου πήρε ένα μουζικάκι το οποίο έσπασε αμέσως αλλά κι ένα πλαστικό τανκ. Εγώ τότε έβαλα ένα σπάγκο στο τανκ κι άρχισα να το σέρνω στον δρόμο μέσα στο πλήθος. Ένιωθα ότι είχα κατακτήσει όλη την αγορά!
Μιλώντας για την έκθεση είπατε ότι ζωγραφίσατε ρεαλιστικά τα παιχνίδια όμως αυτό σαν να μην σας έφτανε για να μεταφέρετε τις σκέψεις. Έτσι αφήσατε τα ίδια τα παιχνίδια να “μιλήσουν” γι’ αυτά. Ακούγεται ενδιαφέρον αυτό καθώς είστε ένας άνθρωπος που κατέχετε καλά τα εκφραστικά μέσα της ζωγραφικής και είναι σαν να λέτε ότι δεν μπορεί η ζωγραφική να εκφράσει αυτό που θέλω και χρειάζομαι μια άλλη “γλώσσα”…
Η ζωγραφική πρωτίστως εμπεριέχει ένα ψέμα. Λες ψέματα και πρέπει να πείσεις ότι είναι αλήθεια. Όμως αυτή η ζωγραφική αλήθεια δεν μπορεί να αντικαταστήσει το ντοκουμέντο. Η ζωγραφική δεν μπορεί να αντικαταστήσει αυτό το αίσθημα που εκπέμπουν τα ίδια τα αντικείμενα. Τι έλειπε από τις ζωγραφιές; Το δαχτυλικό αποτύπωμα των παιδιών πάνω στα παιχνίδια. Ως εικαστικός αισθάνομαι ότι το ίδιο το αντικείμενο έχει τη δική του γλώσσα και ότι το παιχνίδι μπορεί να αφηγηθεί μόνο του ιστορίες αρκεί ο θεατής να είναι υποψιασμένος. Αυτή η υποψία μπαίνει στον θεατή μέσα από τις λεζάντες που γράφω. Από εκεί και πέρα, αφού δώσω το ερέθισμα τότε ο θεατής μπορεί αυτό να το πάει παραπέρα ή να το πετάξει.
Ποια είναι η σημασία του παιχνιδιού σαν λειτουργία στη ζωή μας;
Ο ζωντανός άνθρωπος παίζει. Οι σχέσεις μας οι ίδιες είναι ένα παιχνίδι, μια συνεχής αλληλεπίδραση. Είτε μιλάμε για μια ερωτική σχέση, είτε για ένα παζάρι, είτε για τζόγο. Αν δεν συμμετέχεις σε αυτή την αλληλεπίδραση είσαι νεκρός. Το θέμα είναι πόσο αυτή η αλληλεπίδραση σε βοηθάει να πας παραπέρα. Αν σε καταδυναστεύει και σε ακυρώνει σαν οντότητα τότε είναι στο χέρι σου να το αλλάξεις. Ή μήπως δεν είναι; Το ερώτημα είναι ανοιχτό.
Το παιχνίδι και η δημιουργικότητα τι σχέση έχουν;
Μα όταν ζωγραφίζεις παίζεις. Παίζεις με πολλά και διαφορετικά στοιχεία που πρέπει να τα οργανώσεις για να φτάσεις κάπου. Προσωπικά όταν ζωγραφίζω δεν έχω κάποιον στόχο. Μπαίνω σε μια δύνη ενός θέματος, όμως δεν επιλέγω εγώ το θέμα. Στα 70 μου πια έχω συνειδητοποιήσει ότι αυτό με επιλέγει. Αυτή η συνθήκη νιώθω ότι είναι ένα ατελείωτο παιχνίδι.
Όπως τα παιδιά μέσα από το παιχνίδια ανακαλύπτουν τον κόσμο, γνωρίζουν τα όρια και τις δυνάμεις τους, έτσι κι ο καλλιτέχνης μέσα από το παιχνίδι και το πείραμα προχωράει την τέχνη του παρακάτω;
Ο πειραματισμός είναι λέξη κλειδί αν δεν θέλεις να ζεις με τις επαναλήψεις. Για εμένα η επανάληψη είναι ό,τι πιο βαρετό. Ο πειραματισμός λοιπόν είναι ένα στοιχείο απαραίτητο για τον καλλιτέχνη για να ανακαλύψει καινούριους ορίζοντες. Ο πειραματισμός μπορεί να σε πάει – συνειδητά – οπουδήποτε, χωρίς καμία ενοχή. Αν δεν γίνει αυτό δεν θα ανακαλύψεις τίποτα.
Είπατε στα εγκαίνια της έκθεσης ότι αυτή η έκθεση θα συγκινήσει τους θεατές κι ότι η συγκίνηση, ενώ είναι ζητούμενο σε αυτή την έκθεση δεν ισχύει το ίδιο για τη ζωγραφική σας. Γιατί αυτό;
Επειδή πιστεύω ότι το παιχνίδι είναι η πατρίδα του κάθε παιδιού αισθάνομαι ότι μέσα από αυτή την έκθεση είναι σαν να μιλάω για τη μητέρα του κάθε παιδιού. Στη ζωγραφική μου δεν ισχύει αυτό. Η ζωγραφική μου περιέχει τη δική μου θεώρηση των πραγμάτων που μπορεί να ενδιαφέρει τον θεατή ή όχι. Δεν είναι κακό να μην σε ενδιαφέρει και δεν είναι και υπέροχα πολύτιμο να σε ενδιαφέρει. Η ζωγραφική μου έχει μια δική της διαδρομή που θα κριθεί μέσα στον χρόνο. Στην έκθεση αυτή όμως ο θεατής βλέπει τον χρόνο που πέρασε και για πολλούς θεατές αυτό φέρνει αυθόρμητα το ερώτημα: «Χάθηκε κιόλας αυτός ο χρόνος;». Εγώ λέω όχι, τίποτα δεν χάθηκε. Όλα όσα περάσαμε είναι δικά μας. Προσωπικά δεν θέλω να γυρίσω δευτερόλεπτο πίσω. Μου αρέσει αυτό που ζω σήμερα και θέλω να είμαι καλά για να μπορώ θυμάμαι και να χαίρομαι τα πράγματα του παρελθόντος, γιατί όλο αυτό αποτελεί δομικό υλικό για το μέλλον.
Τι θα θέλατε να γίνει όλο αυτό το υλικό;
Θα ήθελα να φτιαχτεί ένα διαδραστικό σχολείο εδώ στα Χανιά και να χαρίσω αυτό το υλικό. Αισθάνομαι ότι το οφείλω αυτό σε αυτή την πόλη στην οποία μεγάλωσα και πήρα πολλά από αυτήν. Είναι το μόνο που μπορώ να κάνω γι’ αυτήν. Η ζωγραφική μου δεν ξέρω αν ενδιαφέρει κανέναν, αυτό θα κριθεί μετά από εκατό χρόνια. Όμως τα παιχνίδια έχουν ήδη κριθεί στον χρόνο και έχει αναγνωριστεί η αξία τους. Γι’ αυτό θα ήθελα να βρίσκονται εδώ στην πόλη από την οποία εγώ πήρα όλη την ομορφιά της παιδικότητας. Θέλω να έρχονται τα παιδιά και μέσα από μια διαδραστική διαδικασία να γνωρίζουν το παιχνίδι – αντικείμενο μιας άλλης εποχής, να ζωγραφίζουν, να κάνουν κατασκευές, γλυπτική κ.λπ., να γίνονται εκθέσεις παιδικής ζωγραφικής. Υπάρχει ένα τέτοιο παράδειγμα, το Μουσείο Ιστορίας Παιδικού Παιχνιδιού και Βιβλίου στη Λήμνο που έχει δημιουργήσει σε συνεργασία με τον Δήμο ο αρχαιολόγος, συγγραφέας και συλλέκτης Χρήστος Μπουλώτης.
Η έκθεση
Η έκθεση “Ο τόπος του κάποτε – Ήρωες στα σκουπίδια” που παρουσιάζεται στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων περιλαμβάνει περισσότερα από 150 παιχνίδια της προσωπικής συλλογής του ομότιμου καθηγητή της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών που καλύπτουν ένα χρονικό εύρος από το 1821 έως το 1960. Πρόκειται για παιχνίδια ιδιαιτέρως σπάνια, τα οποία ο Μιχάλης Μανουσάκης συγκεντρώνει τα τελευταία 25 χρόνια, με προέλευση από διαφορετικές γωνιές του πλανήτη και σε πολύ μεγάλο ποσοστό παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό.
Η έκθεση θα διαρκέσει έως 30 Ιουνίου. Ώρες λειτουργίας: Έως και 31 Απριλίου 2023, Τρίτη έως Σάββατο 10:00 -14:00 & 18:00-21:00 | Κυριακή: 10:00-14:00
Από 1η Μαΐου κι έπειτα: Δευτέρα έως Σάββατο 10:00-14:00 & 19:00-22:00 | Κυριακή κλειστά.
