Η Μικρασιατική Καταστροφή ήταν η πιο οδυνηρή ήττα, η πιο πολύνεκρη τραγωδία για τον Ελληνισμό. Εντός όμως, της λαίλαπας αυτής, υπήρξαν αξιοσημείωτα πρόσωπα που διέσωσαν – προστάτεψαν και βοήθησαν τους πρόσφυγες. Δυστυχώς, η Ελληνική ιστοριογραφία δεν τους αναφέρει ή τους αναφέρει ελάχιστα. Παραθέτω κατά χρονολογική σειρά όσους μπόρεσα να βρω στο διαδίκτυο και κυρίως σε ξένες ιστοσελίδες, είναι όμως σίγουρο ότι υπάρχουν πολλοί περισσότεροι.
Captain T. Norito, καπετάνιος του ιαπωνικού ατμόπλοιου Tokei Maru
Ενώ το πλοίο πλησίαζε την Σμύρνη ο καπετάνιος αντικρίζει εστίες φωτιάς και δεκάδες χιλιάδες ανθρώπων να συνθλίβονται στην προκυμαία. Αυτό, που του κάνει αλγεινή εντύπωση, είναι ότι υπάρχουν δεκάδες αγκυροβολημένα συμμαχικά πλοία, να παρακολουθούν, απαθείς της ωμότητες των Τούρκων. Δίνει εντολή, να πετάξουν στην θάλασσα τα πολύτιμα εμπορεύματα (μετάξι – πορσελάνες) προσεγγίζει την γνωστή προκυμαία και επιβιβάζει επιβεβαιωμένα περίπου 850 Έλληνες και Αρμένιους όπου τους μεταφέρει στο Πειραιά. Με πρόσφατες έρευνες κυρίως από τον κινηματογραφιστή Ζάχο Σαμολαδά, σε συνεργασία με την ιαπωνική πρεσβεία, με ερευνητές από την Ιαπωνία και την Αρμενία, βρέθηκαν απόγονοι των προσφύγων, που διασώθηκαν από το Tokei Maru. Τώρα πλέον, είναι επιβεβαιωμένο ότι το πλοίο έκανε τέσσερα δρομολόγια, από τα παράλια της Σμύρνης προς Πειραιά – Μυτιλήνη – Θεσσαλονίκη και Ηράκλειο. Συνολικά διέσωσε περισσότερους από 4.500 πρόσφυγες. Η έρευνα που είναι σε εξέλιξη, ξεκίνησε από την φωτογραφία που απεικονίζει το Tokei Maru, στην γνωστή προκυμαία της Σμύρνης χωρίς φορτίο, (η ίσαλος γραμμή του πλοίου είναι πολύ πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας). Εκεί, αποτυπώνονται εμφανώς, η Ιαπωνική σημαία και πλήθος μικρασιατών με μπαγκάζια, να περιμένουν μήπως επιβιβασθούν.
Με πρωτοβουλία, του προπονητή Τζούντο Αυγερινού Μαϊστρέλη, αναρτήθηκε αναμνηστική πλάκα, στο χώρο του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας, στην Τριανδρία Θεσσαλονίκης.
Τζώρτζ Χόρτον (George Horton)
Αμερικανός διπλωμάτης, συγγραφέας, φιλέλληνας. Το 1909 παντρεύτηκε την Ελληνοαμερικανή Αικατερίνη Σακοπούλου (Catherina Sakopoulos). Διετέλεσε πρόξενος για περισσότερα από 20 χρόνια στην εγγύς ανατολή. Το 1919 αναλαμβάνει ως πρόξενος των ΗΠΑ στην Σμύρνη, λίγο μετά άφιξη του Ελληνικού Στρατού στην Μικρά Ασία. Ήταν αυτόπτης μάρτυρας όλων των γεγονότων μέχρι την πυρπόληση της Σμύρνης. Ο μόνος ανάμεσα από όλους τους ξένους προξένους που σε πολύ δύσκολες συνθήκες, με απίθανα τεχνάσματα, κατορθώνει να σώσει χιλιάδες Έλληνες από βέβαιο θάνατο. Εγκαταλείπει την πόλη όταν πλέον, έχει πυρποληθεί η Αρμένικη συνοικία παίρνοντας μαζί του 300 Έλληνες. Ως συνταξιούχος διπλωμάτης το 1926, εκδίδει το βιβλίο “Η Μάστιγα της Ασίας (Blight of Asia)”Εκεί, θα εκφράσει την γνώμη του δημόσια, με εμπεριστατωμένα στοιχεία για την Μικρά Ασία. Ένας πραγματικός καταπέλτης που προκάλεσε μεγάλο θόρυβο. Το State Department το χαρακτήρισε ανάρμοστο – απρεπές ,επιβάλλοντας της απόσυρσή του. Το βιβλίο δεν εκδόθηκε ούτε στην Ευρώπη. Περιληπτικά αναφέρει πως: Οι σύμμαχοι – μεγάλες δυνάμεις με την στάση που κράτησαν και τις αποφάσεις τους, αφάνισαν τους χριστιανούς Έλληνες και Αρμένιους από την Μικρά Ασία. Οι ιεραπόστολοι και τα ιεραποστολικά ιδρύματα απέτυχαν παταγωδώς να εκπολιτίσουν τους Τούρκους, παρότι χρηματοδοτήθηκαν με πολλά εκατομμύρια δολάρια. Οι Ελληνικές κυβερνήσεις επιδόθηκαν σε σωρεία λαθών. Οι Τούρκοι σφαγίασαν με σφοδρή ωμότητα τους αντιπάλους τους.
Το σημαντικότερο όλων είναι πως με στοιχειοθετημένες περιγραφές που προέρχονται αποκλειστικά από ξένους αυτόπτες μάρτυρες, διακριβώνεται πως η Σμύρνη πυρπολήθηκε από τον Τούρκικο στρατό του Κεμάλ. Στο μοναδικό ελληνικό σπίτι που επιβίωσε του πυρπολισμού σήμερα στεγάζεται το ελληνικό προξενείο Σμύρνης. Ο Δήμος Νέας Σμύρνης σε ένδειξη τιμής στον Τζωρτζ Χόρτον, χάρισε το όνομα του σε οδό, στη συνοικία Νέος Κόσμος ενώ ανέγειρε προτομή του στην πλατεία Χρυσοστόμου.
Έϊζα Τζένινγκς (Asa Jennings)
Αμερικανός Μεθοδιστής πάστορας. Ασθενικός με εμφανή σωματικά προβλήματα. Ένα μήνα πριν την Μικρασιατική Καταστροφή φθάνει στην Σμύρνη και αναλαμβάνει Διευθυντής στην τοπική Χριστιανική Αδελφότητα Νέων (YMCA). Αυτόπτης μάρτυρας των τελευταίων γεγονότων, βλέπει να εγκαταλείπουν την Σμύρνη ο Ελληνικός Στρατός, οι ξένοι υπήκοοι, οι Έλληνες αξιωματούχοι ο Ύπατος Αρμοστής Σμύρνης Αριστείδης Στεργιάδης ο μόνος που έμεινε ήταν ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος με την γνωστή κατάληξη. Όταν πήγε να φύγει και ο ίδιος όπως αναφέρει στο ημερολόγιο του: “το χέρι του Θεού με τράβηξε πίσω και μου είπε μην τους αφήνεις μόνους”. Μετά την ολοκληρωτική καταστροφή της Σμύρνης επισκέφθηκε τον Κεμάλ ο οποίος του έδωσε άδεια 11 ημέρες για να διασώσει τους Έλληνες, πιστεύοντας ότι ένας ασθενικός πάστορας χωρίς υποστήριξη από κυβερνήσεις ή οργανισμούς δεν θα καταφέρει τίποτα (Στη συνέχεια ο Κεμάλ θα ανανεώσει την άδεια για πολλές περισσότερες ημέρες). Με την βοήθεια Πλωτάρχη Halsey Powell κυβερνήτη του αντιτορπιλικού USS Edsall, ναύλωσε με δική του δαπάνη το ιταλικό πλοίο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ και μετέφερε τους πρώτους 2.000 πρόσφυγες στην Μυτιλήνη. Στο λιμάνι της Μυτιλήνης, υπήρχαν περισσότερα από 20 ελληνικά πλοία. Θα ζητήσει από τον Στρατηγό Αθανάσιο Φράγκου, να τα διαθέσει όλα για την μεταφορά των Ελλήνων ο οποίος θα το αρνηθεί. Απογοητευμένος, τις πρώτες πρωινές ώρες αποφασίζει να αναχωρήσει από την Μυτιλήνη. Στο λιμάνι, θα δει να εισέρχεται το θωρηκτό ΚΙΛΚΙΣ και ευθείς θα ζητήσει και θα γίνει αποδεκτό από τον κυβερνήτη του πλοίου Ιωάννη Θεοφανίδη, να τον φέρει σε επαφή με την Ελληνική Κυβέρνηση μέσου του ασυρμάτου του πλοίου. Ο Τζένινγκς θα χρειαστεί ουσιαστικά να εκβιάσει την Ελληνική Κυβέρνηση, απειλώντας ότι θα τους καταγγείλει διεθνώς, για εγκληματική αδράνεια και ευθύνη για την απώλεια ζωών, για να κατορθώσει τελικά να αποσπάσει εντολή διάθεσης των πλοίων υπό την προστασία – επίβλεψη των αμερικάνικων αντιτορπιλικών. Έτσι του χαρίστηκε ο άτυπος τίτλο του “ναυάρχου” μίας αρμάδας 25 πλοίων.
Υπολογίζεται ότι διέσωσε περισσότερες από 350.000 έως 500.000 Έλληνες από βέβαιο θάνατο. Για το επίτευγμά του αυτό, τιμήθηκε με τις κορυφαίες διακρίσεις του Ελληνικού Κράτους. Μετά από 94 χρόνια το 2016, ο Δήμος Βόλου τοποθέτησε στο προαύλιο του Δημαρχείου εις μνήμην του, αναθηματική πλάκα. Τα αποκαλυπτήρια, έγιναν παρουσία του τον εγγονού του Roger Jennings. Στην Αθήνα θα εκτυλιχθεί μια ιστορική συνάντηση κατά την οποία εγγονός του Τζένινγκς θα βρεθεί μαζί με τον Υποναύαρχο ε.α. Ιωάννη Θεοφανίδη, εγγονό του ομώνυμου κυβερνήτη του θωρηκτού ΚΙΛΚΙΣ.
Αλή Ναΐπ Ζαδέ βέης (τουρκικά: Ali Nayip Zade)
Κρητικός Μουσουλμάνος. Προσωπικός φίλος του Ελευθερίου Βενιζέλου. Νομάρχης Χανίων 1908-1912 κατά την διάρκεια της Κρητικής Πολιτείας.
Μετά τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913 ως πρόσωπο της απόλυτης εμπιστοσύνης του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου, διορίζεται νομάρχης σε νομούς όπου υπάρχει έντονο μουσουλμανικό στοιχείο, ξεκινώντας από τον διευρυμένο νομό Δράμας – Καβάλας 1913-1915. Έπειτα, νομάρχης Κοζάνης 1915-1916, νομάρχης Καβάλας 1916-1918, νομάρχης Δράμας 1918-1919. Το 1919, κατέχει σημαντική θέση στην διοίκηση της Ζώνης της Σμύρνης. Με την Συνθήκη των Σεβρών, το 1920, παραχωρείται ως επέκταση του Ελληνικού κράτους η πλήρη διοίκηση-διακυβέρνηση της Ανατολικής Θράκης (πλην της επαρχίας Κωνσταντινούπολης). Ο Ναΐπ Ζαδέ διορίζεται νομάρχης Ανδριανούπολης. Ένα μήνα μετά την Μικρασιατική Καταστροφή οι (πρώην) σύμμαχοι μας, επιβάλουν την κατάπτυστη Συνθήκη Ανακωχής των Μουδανιών ενώ στην Ανατολική Θράκη υπήρχε ετοιμοπόλεμη η Ελληνική Στρατιά της Θράκης ενώ τα πλοία του Στόλου μας ήταν άθικτα. Αντίθετα ο Τουρκικός στρατός, βρισκόταν στην Σμύρνη και όλα τα πολεμικά τους πλοία είχαν παραδοθεί στους συμμάχους, σύμφωνα με την Συνθήκη του Μούδρου, το 1918. Η συμφωνία μας υποχρέωνε μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τους Έλληνες και την παράδοσή της στην Τουρκία. Συνεπώς 400.000 Έλληνες πρέπει να μετακινηθούν πέρα από τον ποταμό Έβρο. Ο Ναΐπ Ζαδέ οργάνωσε και βοήθησε τους Έλληνες να μετακινηθούν αναίμακτα από την μοναδική δίοδο που υπήρχε τότε την γέφυρα Meric (Meric Koprulu), με άμαξες (κάρα) οι οποίες πήγαιναν φορτωμένες από τον νομό Ανδριανούπολης προς την Δυτική Θράκη και επιστρέφουν άδειες για να παραλάβουν – μετακινήσουν τελικά όλους τους Έλληνες. Έκλεισε την νομαρχεία που ο ίδιος είχε ανοίξει πριν από δύο χρόνια και αποχώρησε, ως ο μοναδικός Έλληνας νομάρχης Ανδριανούπολης 1920-1922. Στη συνέχεια, αναλαμβάνει νομάρχης Λασιθίου εκεί τον βρίσκει η Συνθήκη της Λωζάνης 1923 (αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών). Ως μουσουλμάνος, θα πρέπει να πάρει τον δρόμο της προσφυγιάς για δεύτερη φορά σε ένα χρόνο. Ενώ θα έπρεπε να βρίσκεται εκτός Ελλάδας παραμένει άγνωστο πως διετέλεσε νομάρχης Ροδόπης για 40 ημέρες από 28 Μαρτίου έως 08 Μαΐου 1924, άγνωστο που πήγε, πότε και που πέθανε, άγνωστο εάν υπάρχουν εν ζωή, απόγονοι του. Επισκέφθηκα το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, επικοινώνησα με το Ιστορικό Αρχείο Ροδόπης, μίλησα και με την αντιπεριφέρεια Ροδόπης. Και οι τρεις, με ενημέρωσαν ότι δεν γνωρίζουν περισσότερα από όσα προανέφερα.
Όταν επισκεφθήκαμε με την σύζυγό μου την Ανδριανούπολη διασχίσαμε την ιστορική πέτρινη γέφυρα Meric.
Τζώρτζ Ντιβάιν Τριλόρ (George Devine Treloar)
Αυστραλός Ταγματάρχης. Πολέμησε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τραυματίστηκε δύο φορές στην μάχη του Somme και στην μάχη του Ypres.Του απονεμήθηκαν τα παράσημα Διακεκριμένης Υπηρεσίας και ο Στρατιωτικός Σταυρός. Από 1922 έως το 1926 διετέλεσε Ύπατος Αρμοστής της Κοινωνίας των Εθνών για τους πρόσφυγες του Ελληνοτουρκικού πολέμου, (δυστυχώς στην ξένη ιστοριογραφία έτσι αναφέρεται η Μικρασιατική Καταστροφή) στην περιοχή της Θράκη. Υπολογίζεται, ότι οργάνωσε την τροφή, την στέγη και την ιατρική περίθαλψη περισσότερων από 108.000 προσφύγων, στην πλειοψηφία τους Ελλήνων του Πόντου συμβάλλοντας παράλληλα για την επανεγκατάσταση τους, στον νομό Ροδόπης. Οι πρόσφυγες για να τον τιμήσουν, ονόμασαν Θρυλόριο, έναν οικισμό έξω από την Κομοτηνή. Μετά από 93 χρόνια το 2015 επισκέφθηκε το Θρυλόριο ο Αυστραλός πρέσβης στην Ελλάδα. Μετά από πολλές προσπάθειες της Ελληνοαυστραλής Λίτσας Αθανασιάδη (Litsa Athanasiadis), απόγονος εκείνων των προσφύγων που βοήθησε ο Τριλόρ, το 2019, ανεγέρθηκε άγαλμα στην γενέτειρα του την πόλη Ballarat.
Φρίντγιοφ Νάνσεν (Fridtjof Nansen)
Νορβηγός, ζωολόγος των θαλάσσιων πλασμάτων, εξερευνητής του Βόρειου Πόλου, ωκεανογράφος, πολιτικός, διπλωμάτης, ανθρωπιστής. Πρέσβης της Νορβηγίας στο Λονδίνο, Ύπατος Αρμοστής της Κοινωνίας των Εθνών για τους πρόσφυγες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Για την προσφορά του στους πρόσφυγες τιμήθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης το 1922.
Με την Συνθήκη της Λωζάνης το 1923 και την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών έπρεπε να μετακινηθούν από την Ελλάδα προς την Τουρκία περίπου 500.000 κυρίως Ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι, Κρητικοί μουσουλμάνοι, Τούρκοι, Ρομά μουσουλμάνοι, Πομάκοι, Τσάμηδες και εξισλαμισμένοι Εβραίοι (Ντονμέ). Από την Τουρκία προς την Ελλάδα έπρεπε να μετακινηθούν από 200.000 έως 250.000 Ελληνοχριστιανοί από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας (Καππαδοκία – Κιλικία). Από τα συμβαλλόμενα μέρη της Συνθήκης αποφασίστηκε το έργο να το αναλάβει ο Νάνσεν. Με μεθοδικότητα και προγραμματισμό μετακίνησε 700.000 – 750.000 Έλληνες και Τούρκους αναίμακτα. Η Συνθήκη της Λωζάνης αποτέλεσε πρότυπο για όλες τις εθνοκαθάρσεις του 20ου αιώνα. Δυστυχώς, όμως, οι περισσότερες δεν ήταν αναίμακτες.
Για την προσφορά του Νάνσεν, δόθηκε το όνομα του σε οδό στον Υμηττό και τοποθετήθηκε προτομή του στο Παγκράτι.
Στο ταξίδι μας, μαζί με την σύζυγο μου στην Νορβηγία, επισκεφθήκαμε το μουσείο FRAM όπου φυλάσσεται το ομώνυμο πλοίο με το οποίο ο Νάνσεν και στην συνέχεια ο Άμουνδσεν εξερεύνησαν το Βόρειο και Νότιο πόλο.
Τάσος Ταβερνάρης
